Ο τίτλος του παρόντος άρθρου (Αγώνες και αγωνίες για την παιδεία) είναι από το ομότιτλο βιβλίο του Ευάγγελου Παπανούτσου, ενός σπουδαίου παιδαγωγού, αρχιτέκτονα της μεταρρύθμισης του 1964[i].

            Η εγκύκλιος 1010/1965[ii] είναι μια εμπιστευτική εγκύκλιος που έστειλε στους γενικούς επιθεωρητές της εκπαίδευσης ο υπουργός Παιδείας της μεταρρύθμισης του 1964 και πρωθυπουργός της χώρας Γεώργιος Παπανδρέου, με στόχο τη δίωξη αριστερών μαθητών.

            Ο Ευαγ. Παπανούτσος σχεδίασε και εργάστηκε για την εφαρμογή μιας μεταρρύθμισης που είχε θετικά αποτελέσματα ως προς τη μόρφωση παιδιών από οικογένειες χαμηλότερων εισοδημάτων. Παράλληλα δε, εμπλούτισε το παραγωγικό δυναμικό της χώρας με επιστημονικά καταρτισμένα στελέχη που συντέλεσαν στην οικονομική ανάπτυξη. Από την εφαρμογή της και μετά, περιορίστηκε ο αναλφαβητισμός, αυξήθηκε ο αριθμός των φοιτητών, αυξήθηκε η συμμετοχή των κοριτσιών στις εκπαιδευτικές βαθμίδες της Μέσης και Ανώτατης εκπαίδευσης. Από της εφαρμογή της και μετά καταγράφεται σημαντικός αριθμός παιδιών αγροτικών και εργατικών οικογενειών στα πανεπιστήμια.  

Με λίγα λόγια η μεταρρύθμιση του 1964 (Πρωθυπουργός και Υπουργός Παιδείας ο Γ. Παπανδρέου και κορυφαία στελέχη του Υπουργείου οι Ευάγ. Παπανούτσος και Λουκής Ακρίτας), μια μεταρρύθμιση αστικού εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης, είχε έντονα κοινωνικά αποτελέσματα: Διευκόλυνε και επέτρεψε την κοινωνική κινητικότητα, δηλαδή τη βελτίωση της κοινωνικής θέσης παιδιών χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων, μέσω της εκπαίδευσης τους. Κάτι που σήμερα διαπιστώνεται ότι δεν είναι εφικτό, στον αντίστοιχο βαθμό με εκείνη την εποχή.    

Πως και γιατί προέκυψε η μεταρρύθμιση αυτή; Πως ένας αστός πολιτικός με σπουδαίους παιδαγωγούς όχι όμως αριστερούς, συνετέλεσαν σε αλλαγές προς όφελος χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων;

Θα επιχειρήσουμε μια ερμηνεία: Τότε η χώρα μας διένυε τη δεύτερη δεκαετία μετά τον πόλεμο-κατοχή-εμφύλιο. Μόλις είχε αποκατασταθεί η πολιτική ισορροπία ή κατά κυριολεξία ήταν η εποχή που οι νικητές του εμφυλίου αισθάνονταν πολιτικά σταθεροί. Άρα μπορούσαν να ασχοληθούν και με προβλήματα οικονομικής ανάπτυξης της χώρας[iii]. Η διαπίστωση ότι η οικονομική ανάπτυξη συνδέεται με την ανάπτυξη της εκπαίδευσης ήταν και είναι πρόδηλη. Χωρίς μορφωμένο και καταρτισμένο εργατικό δυναμικό οι δυνατότητες ανάπτυξης περιορίζονται. Αυτό ήταν το κίνητρο της κρατούσας πολιτικής τάξης. Από την άλλη πλευρά, οι κινητοποιήσεις των νέων για «15% του προϋπολογισμού για την παιδεία», για «προίκα στην παιδεία και όχι στη Σοφία»[iv], αποτελούσαν δείγματα της λαϊκής απαίτησης για μια καλύτερη εκπαίδευση. Η μεταρρύθμιση του 1964, δικαίωσε σε σημαντικό βαθμό τις προσδοκίες των λαϊκών στρωμάτων, αφού είδαν τα παιδιά τους να σπουδάζουν και να διεκδικούν καλύτερη ζωή[v].   

Πως όμως αντιμετώπισε τις κινητοποιήσεις των νέων για μια καλύτερη εκπαίδευση, το τότε πολιτικό σύστημα; Η εγκύκλιος 1010 του 1965 με υπογραφή του ίδιου του πρωθυπουργού της χώρας και υπουργού Παιδείας, Γ. Παπανδρέου, καταγράφει με ακρίβεια πως αντιμετώπισαν οι νικητές του εμφυλίου όχι μόνον τους ηττημένους αλλά και τις όποιες κινητοποιήσεις και δράσεις των μαθητών-παιδιών τους. Το γεγονός ότι χαρακτηρίστηκε εμπιστευτική, αποδεικνύει τη διπλή λειτουργία του κρατικού μηχανισμού. Επίσημα η εφαρμογή μιας προοδευτικής μεταρρύθμισης. Σιωπηρά και εμπιστευτικά (ώστε να μην στοιχειοθετούνται κριτικές) οι κατασταλτικοί μηχανισμοί μέσα στα σχολεία, με πρωθυπουργική εντολή. Πλήρης αντίθεση ή το διπλό πρόσωπο του κράτους;

Για εκείνη την εποχή, μια εποχή λίγων χρόνων μετά από έναν τριετή εμφύλιο πόλεμο, με ένα «παρακράτος» που ουσιαστικά διοικούσε, θα μπορούσε να αιτιολογήσει κανείς (όχι να αποδεχθεί), την περιγραφόμενη κατάσταση. Άλλωστε, όπως τα μετέπειτα γεγονότα του Ιουλίου του 1965 έδειξαν, ούτε οι τότε κυβερνώντες έλεγχαν τον κρατικό μηχανισμό. Το λεγόμενο «παρακράτος», χαρακτηρισμός αναφερόμενος στις άγνωστες και μη ελεγχόμενες από το κοινοβούλιο δομές του κράτους, υπό την καθοδήγηση του παλατιού και του ξένου παράγοντα καθοδηγούσε τις πολιτικές εξελίξεις.

Ως επίλογο, συνδέοντας τα σημερινά δεδομένα με εκείνα της εποχής, εύκολα θα επισήμανε κάποιος πως στις μέρες μας δεν υπάρχει πρόταση αντίστοιχης μεταρρύθμισης. Μεταρρύθμιση που να αγγίζει ουσιαστικά το όλο πρόβλημα της ελληνικής εκπαίδευσης και της προοπτικής εργασίας των νέων μας. Όμως εξακολουθούν, μισόν αιώνα μετά, να υπάρχουν οι αγώνες και οι αγωνίες των νέων μας για μια καλύτερη εκπαίδευσή. Και πως αντιμετωπίζονται αυτοί; Με την σημερινή «εγκύκλιο 1010»: Τις διώξεις.

            Μπορεί οι μορφές των αγώνων των νέων να μην βρίσκουν σύμφωνους τους περισσότερους. Οι αγωνίες τους όμως; Ποιοί έσκυψαν σ΄ αυτές;  

Δεν αρκούν οι ανακοινώσεις συμπαράστασης, απ΄ όσους γίνονται. Απαιτείται ενδελεχής μελέτη του εκπαιδευτικού προβλήματος και συγκεκριμένη πρόταση. Πρόταση που να λύνει το πρόβλημα, όχι μόνον της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και της κοινωνικής κινητικότητας. Να μπορούν μέσω εκπαίδευσης τα παιδιά των αδύναμων κοινωνικών ομάδων να βελτιώσουν κοινωνικά τη θέση τους εδώ, στη χώρα μας. Προς το παρόν οδεύουν στο εξωτερικό κι αυτό είναι οδυνηρό για όλους μας.

.....................................................................................................

[i]. Ευάγγελος Παπανούτσος «Αγώνες και αγωνίες για την παιδεία», εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1965.

[ii]. Παρατίθεται αυτούσια (σε μονοτονικό) η εγκύκλιος 1010/1965.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΘΝ. ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

Πρόεδρος Κυβερνήσεως και υπουργός Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων

Αριθ. Εμπ. Πρωτ. 1010

                                                                                                      Εμπιστευτικόν

                                                                                          Εν Αθήναις τη 11 Μαρτίου 1965

ΠΡΟΣ

Τους Γενικούς Επιθεωρητάς

Μέσης Εκπαιδεύσεως

               Πανταχόθεν καταγγέλλεται, ότι η Κομμουνιστική Νεολαία Λαμπράκη καταβάλλει μεγάλας προσπαθείας προσεταιρισμού Μαθητών Γυμνασίων.                Βεβαίως εφ΄ όσον διεπιστώθη ποσοστόν 12% οπαδών της ΕΔΑ κατά τας τελευταίας εκλογάς ευνόητον είναι ότι θα υπάρξουν και μαθηταί εμποτισμένοι από τας οικογενείας των με αριστεράν ιδεολογίας. Και αυτούς, βεβαίως, κατά πρώτον λόγον, θα χρησιμοποιή η κομμουνιστική προπαγάνδα προς προσηλυτισμόν των Νέων. Εφιστώ δια τούτο και πάλιν την προσοχήν όλων των Καθηγητών των Γυμνασίων και τους καθιστώ υπευθύνους δια πάσαν σχετικήν δραστηριότητα της Νεολαίας Λαμπράκη. Ο Κομμουνισμός είναι εχθρός και του Έθνους και της Δημοκρατίας. Και τούτο πρέπει να καταστεί συνείδησις της Νέας Γενεάς. Ο Εθνικός φρονηματισμός, καθώς και η ηθική και πολιτική αγωγή των μαθητών είναι η πρώτη αποστολή του Διδασκάλου. Και εις αυτή οφείλουν να επιδοθούν. Τα ιδικά μας ιδανικά είναι τα ιδανικά του Ελληνοχριστιανικού Πολιτισμού. Ελευθερία (Εθνική και Πολιτική) και Δικαιοσύνη. Αγάπη και θυσία. Αυτά είναι τα ιδεώδη μας και με αυτά πρέπει να εμποτιστεί η Νέα Γενεά. Ελλάς και Δημοκρατία. Αληθής Δημοκρατία. Πάσα εκτροπή πρέπει να κολάζεται αυστηρότατα. Και αν συμβή να υπάρξουν διδάσκαλοι, όχι ανήκοντες, αλλά και απλώς συμπαθούντες, ή ανεχόμενοι την κομμουνιστικήν προπαγάνδαν δεν έχουν θέσιν εις την Εκπαίδευσιν. Όσοι πιστεύουν εις τα ιδεώδη των, τα υπερασπίζουν. Και τη υπεράσπισιν των ιδανικών μας και την έμπνευσιν της Νέας Γενεάς έχει αναθέσει η Ελληνική Δημοκρατία εις τον εκπαιδευτικόν κόσμον. Γνωρίζω, ότι έχουν μέχρι τούδε εκδοθή υπό του Υπουργείου Παιδείας πολλαί σχετικαί εγκύκλιοι. Αλλά επεθύμουν, λόγω της μεγάλης σοβαρότητος του θέματος, να επικοινωνήσω και εγώ προσωπικώς μεθ΄ υμών. Παρακαλώ, όπως εις το τέλος εκάστου μηνός υποβάλλητε (υπουργείον Παιδείας, Γραφείον Υπουργού – Εμπιστευτικώς) σχετικήν έκθεσιν, δεχθήτε και διαβιβάσατε προς άπαντας, διδάσκοντας και διδασκομένους, τους εγκαρδίους χαιρετισμούς μου.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ  ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Πρόεδρος Κυβερνήσεως και Υπουργός Εθν. Παιδείας και Θρησκευμάτων

[iii]. Την προηγούμενη δεκαετία του ’50 τα οικονομικά ζητήματα αντιμετωπίζονταν κυρίως μέσω της χρηματοδότησης του «σχεδίου Μάρσαλ». Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 έγινε και σύνδεση της χώρας με την ΕΟΚ.

[iv]. Εκείνη την περίοδο η Σοφία, κόρη του βασιλιά της Ελλάδας, παντρεύονταν τον Βασιλιά της Ισπανίας Χουάν Κάρλος. Το παλάτι ζητούσε από την κυβέρνηση οικονομική επιχορήγηση-«προίκα».   

[v]. Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Antoine Prost, χαρακτηρίζει μια εκπαίδευση δημοκρατική από το κατά πόσον αυτή επιτρέπει-βοηθά παιδιά κατώτερων κοινωνικών ομάδων να βελτιώνουν την κοινωνική τους θέση. Αυτό ακριβώς η μεταρρύθμιση του 1964 το πέτυχε. (Συγκεκριμένα στοιχεία γι΄ αυτό καταγράφονται στη διδακτορική μου διατριβή)