Εκτύπωση αυτής της σελίδας

Δίκαιο της ανάγκης και πανδημία (της Ιωάννας Μπερτσιμά)

Δημοσιεύτηκε: Τρίτη, 12 Μαΐου 2020 13:06 Δίκαιο της ανάγκης και πανδημία (της Ιωάννας Μπερτσιμά)

Γράφει η Ιωάννα Μπερτσιμά....

Στο Σύνταγμα της Ελλάδας προβλέπεται ένας βασικός μηχανισμός «δικαίου της ανάγκης», ο οποίος ενεργοποιείται είτε για την αντιμετώπιση μίας εξαιρετικής επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης, που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί με βάση τις προβλέψεις της ισχύουσας νομοθεσίας, ενώ δεν υπάρχει το χρονικό περιθώριο να ψηφισθεί έστω με την κατεπείγουσα διαδικασία, τυπικός νόμος (άρθρο 44 παρ.1 του Σ.) είτε για την ταχύτερη αποκατάσταση της δημοκρατικής λειτουργίας των θεσμών (άρθρο 48 του Σ.).

Στην περίπτωση του άρθρου 44 παρ. 1 του Σ. πρόκειται για κανονιστική εξουσιοδότηση άμεση ή συνταγματική και ευρεία, ως προς το περιεχόμενο, απευθείας στη διοίκηση με παράκαμψη του κοινού νομοθέτη, έκτακτη που παρέχεται σε ομαλές συνταγματικές συνθήκες και προβλέπει την έκδοση Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, μετά από πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου, για την αντιμετώπιση έκτακτων και απρόβλεπτων αναγκών. Εξαιρετικά επείγουσα και απρόβλεπτη ανάγκη θεωρείται η ανάγκη που δημιουργείται κατά την ομαλή εξέλιξη της κοινωνικής ζωής, αιφνίδια, η οποία με βάση τους κανόνες της κοινής πείρας και λογικής δεν ήταν δυνατόν να προβλεφθεί με ασφάλεια και πρέπει σε κάθε περίπτωση να αντιμετωπισθεί άμεσα, με ειδικούς νέους κανόνες δικαίου, δίχως αναβολή, διότι εγκυμονεί κινδύνους.

Η κανονιστική δε εξουσιοδότηση του άρθρου 48 του Σ. είναι άμεση ή συνταγματική και παρέχεται σε μη ομαλές περιπτώσεις, για την αντιμετώπιση επειγουσών, εξαιρετικών αναγκών που προκύπτουν από εσωτερικούς ή εξωτερικούς κινδύνους. Προϋπόθεση στην περίπτωση αυτή είναι να έχουν τεθεί σε εφαρμογή τα μέτρα κατάστασης ανάγκης, μετά την ισχύ των οποίων ο ΠτΔ, ύστερα από πρόταση της Κυβέρνησης, μπορεί να εκδίδει ΠΝΠ για την αντιμετώπιση των επειγουσών αναγκών ή την ταχύτερη αποκατάσταση της λειτουργίας των συνταγματικών θεσμών.

Σε κάθε περίπτωση, το δίκαιο της ανάγκης δεν είναι ένα καθεστώς υπεράνω των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αντιθέτως είναι ειδικό, συνταγματικό δίκαιο, με συγκεκριμένα όρια. Στην μεν κατάσταση πολιορκίας μπορεί να αναστέλλεται η θεσμική προστασία ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων, στη νομοθέτηση με ΠΝΠ, μπορεί να συρρικνώνεται η προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό αυστηρές και ρητές συνταγματικές διατυπώσεις και χρονικούς περιορισμούς.

Λόγω της πανδημίας του COVID 19, της επιτακτικής ανάγκης ανακοπής της, καθώς και προστασίας των εννόμων αγαθών και θεμελιωδών δικαιωμάτων της υγείας και της ζωής των πολιτών, θεσπίστηκαν στη χώρα μας μέτρα, με την έκδοση ΠΝΠ, τόσο σε ατομικό επίπεδο (περιορισμός προσώπων για τα οποία υπάρχουν εύλογες υπόνοιες ότι μπορεί να μεταδώσουν άμεσα ή έμμεσα τη νόσο ή προσώπων που προέρχονται από περιοχές όπου έχει παρατηρηθεί μεγάλη διάδοση της νόσου) όσο και σε συλλογικό επίπεδο (προβλέφθηκε η δυνατότητα επιβολής, για το απολύτως αναγκαίο χρονικό διάστημα, περιορισμών ή απαγορεύσεων της κυκλοφορίας των πολιτών εν όλω ή εν μέρει στην Επικράτεια).

Με τα επιβαλλόμενα μέτρα τέθηκαν αναμφίβολα αυστηροί περιορισμοί στην ελευθερία της κίνησης και κατ’ επέκταση στην οικονομική ελευθερία, την ελευθερία της αγοράς, του εμπορίου και της βιομηχανίας, την ελευθερία του επαγγέλματος και της εργασίας. Περιορίσθηκε το δικαίωμα του συνέρχεσθαι γενικά, του θρησκευτικώς συνέρχεσθαι ειδικότερα, η ελευθερία της εκπαίδευσης, με την παραδοσιακή μορφή της, επηρεάσθηκε το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη και το δικαίωμα της δικαστικής ακρόασης. Επηρεάσθηκε η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, η λειτουργία του κοινοβουλίου και των επιτροπών του, η λειτουργία των οργάνων της τοπικής και καθ’ ύλην αυτοδιοίκησης, καθώς και των συλλογικών οντοτήτων της κοινωνίας των πολιτών.

Η υποχρέωση της πολιτείας να λάβει όλα τα πρόσφορα μέτρα, ειδικά για την αντιμετώπιση μιας επιδημίας, απορρέει όχι μόνο από το εθνικό δίκαιο αλλά και το διεθνές δίκαιο, όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα και ο αναθεωρημένος Διεθνής Υγειονομικός Κανονισμός του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, που κυρώθηκε με το ν. 3991/2011 (ΦΕΚ 162/Α΄).

Στην έκτακτη αυτή επείγουσα και απρόβλεπτη συνθήκη, η πολιτική εξουσία έχει τα πρωτεία κατά την οριοθέτηση του δημοσίου συμφέροντος και την υλοποίηση των μέτρων που θεωρεί ότι το προστατεύουν. Τα μέτρα αυτά θα πρέπει να είναι ορθολογικά τεκμηριωμένα, σύμφωνα με τους κανόνες της επιστήμης και να έχουν προσωρινό χαρακτήρα.

Η υγεία, έχει αναχθεί από την ελληνική πολιτεία, σε υπέρτερο έννομο αγαθό, για τη διαφύλαξη του οποίου κατέστη αναγκαία η προσωρινή περιστολή άλλων επίσης συνταγματικά προστατευόμενων δικαιωμάτων.

Μπορεί το δίκαιο της ανάγκης να οδηγεί σπανίως σε αναστολή της θεσμικής προστασίας ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων ή να συρρικνώνεται η προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό αυστηρές και ρητές συνταγματικές διατυπώσεις και χρονικούς περιορισμούς, σε καμία όμως περίπτωση δεν αναστέλλεται η θεσμική προστασία της ανθρώπινης ζωής και της αξίας του ανθρώπου.

Έχει αναπτυχθεί έντονος προβληματισμός σχετικά με τα όρια και την έκταση των επιβαλλόμενων περιορισμών σε σχέση με τις κατοχυρωμένες συνταγματικές ελευθερίες, καθώς και τον τρόπο με τον θεσπίσθηκαν τα επιβαλλόμενα μέτρα. Οι προβληματισμοί αυτοί, όπως είναι αναμενόμενο, χρωματίζονται πολιτικά, ιδεολογικά, επιστημονικά και δημιουργούν ένα πολύχρωμο καμβά ιδεών, απόψεων, αντιθέσεων και συγκρούσεων.

Το βασικό ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι, κατά πόσο τα επιβαλλόμενα μέτρα  είναι πρόσφορα και αναγκαία για την ικανοποίηση του επιδιωκόμενου σκοπού, καθώς και εάν πληρούται η αρχή της αναλογικότητας και του κράτους δικαίου.

Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας και του κράτους δικαίου, το θεμελιώδες δικαίωμα, εν προκειμένω της ελευθερίας της κίνησης και των συναφών με αυτό δικαιωμάτων, θα πρέπει να περιορίζεται μόνο στο βαθμό που αυτό είναι αναγκαίο για την προστασία άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων όπως αυτά της ζωής και της υγείας. Οι περιοριζόμενες ελευθερίες θα πρέπει να σταθμιστούν με την προστασία της ζωής και της υγείας τόσο ως δικαιωμάτων όσο και ως εκφάνσεων του γενικότερου συμφέροντος.

Οι περιορισμοί στην ελευθερία της κίνησης που επιβλήθηκαν στο σύνολο του πληθυσμού θεωρείται ότι είναι συνταγματικά ανεκτοί καθώς λαμβάνονται για την αντιμετώπιση μιας έκτακτης και απρόβλεπτης ανάγκης, όπου δεν υπάρχουν τα χρονικά περιθώρια δοκιμών εναλλακτικών τρόπων, περισσότερο κατάλληλων, για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Η επιλογή, για παράδειγμα, της ανοσίας της αγέλης στις ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο, δεν αποδείχθηκε καλύτερη, αν κρίνουμε βάσει των χιλιάδων θανάτων, επιβεβαιωμένων κρουσμάτων και επιβάρυνσης του συστήματος υγείας στις χώρες αυτές.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, η αρχή της αναλογικότητας έχει και αντίστροφη όψη, που σημαίνει ότι ελέγχεται εάν η ένταση ενός δημόσιου προστατευτικού μέτρου είναι υπερβολικά μικρή ή υπερβολική η κρατική αδράνεια.

Εν κατακλείδι, η υγεία αποτελεί την πραγματική και μοναδική θα προσέθετα προϋπόθεση για την απόλαυση όλων των υπολοίπων ελευθεριών και η προστασία της είναι υποχρέωση της πολιτείας.

Μπερτσιμά Ιωάννα,
Πολιτική-Διοικητική Επιστήμονας, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια στο ΜΠΣ “Δημόσια Διοίκηση και Τοπική Αυτοδιοίκηση” του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

----------------------------------------------

1) Δαγτόγλου, Πρ. (2015), Γενικό Διοικητικό Δίκαιο.

2) Δημητρόπουλος,  Ανδρ. Γενική Συνταγματική θεωρία 2004

3) Μαντζούφας, Π., Παυλόπουλος, Α. (2020), Κορωνοϊός και ελευεθρία της κίνησης: Διατηρώντας το Σύνταγμα “ζωντανό” εν μέσω πανδημίας.

(Διαθέσιμο: https://www.constitutionalism.gr/2020-05-02-mantzoufas-pavlopoulos-eleftheria-kinisis/).

4) Tζέμος, Β. (2020), Η μέρα νύχτα. Η πανδημία, η ζωή ως το υπέρτατο αγαθό και οι δύο όψεις της αναλογικότητας, Δημόσιο Δίκαιο, Επιστημονικό Περιοδικό Ένωσης Ελλήνων Δημοσιολόγων, (5), τεύχος 1-2 (Ιανουάριος-Ιούνιος).

(Διαθέσιμο: http://www.publiclawjournal.com/docs/2020/1_2/2020_5_1_2_tzemos.pdf).