Από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Εισαγωγικά (του Γιάννη Γουργιώτη)

Δημοσιεύτηκε: Πέμπτη, 26 Νοεμβρίου 2020 12:18 Από τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Εισαγωγικά (του Γιάννη Γουργιώτη)

 Α.           Σχέση  ηθικής και πολιτικής       

Δε θα κομίσω « γλαύκα εις Αθήνας», λέγοντας πως η ελληνική φιλοσοφία των προγόνων έβαλε τα θεμέλια του παγκόσμιου πολιτισμού, γιατί αυτό είναι μια τεκμηριωμένη και αμετακίνητη αλήθεια, έχουσα διαχρονικά την αναγνώριση και την αποδοχή από την παγκόσμια κοινότητα των πολιτισμένων κοινωνιών. Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, και παλαιότεροι αυτών: Ηράκλειτος, Δημόκριτος και πλήθος άλλων γνωστών με ιδιαίτερη προσφορά στη φιλοσοφία , στις τέχνες , στη ρητορική, στα Μαθηματικά, στην ιατρική και αλλαχού, συντελώντας στην πληρότητα του πνευματικού πανθέου. Θα ήταν ιδιαίτερα ωφέλιμη η συστηματική μελέτη και σπουδή από όλους μας των έργων που μας άφησαν ως κληρονομιά. Ευτυχώς που φωτισμένα και ανήσυχα πνεύματα της εποχής μας, φιλόλογοι κυρίως, έχουν μεταφράσει το σύνολο σχεδόν των αρχαίων κειμένων. Αυτό δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να μελετήσει η απλά να διαβάσει τα έργα αυτά. Η πνευματική  ωφέλεια από τη μελέτη θα είναι ανυπολόγιστη.

Σε προγενέστερες σημειώσεις μου έκανα κάποιες αναφορές σε Σωκράτη και Πλάτωνα. Τώρα θα αφήσω τη γραφίδα μου να κυλίσει στην προσέγγιση και απεικόνιση του μεγάλου τέκνου της ελληνικής Μακεδονίας, στο Σταγειρίτη Φιλόσοφο Αριστοτέλη, μαθητή του Πλάτωνα και δασκάλου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Σ’αυτή τη φάση θα κάνω μια γενική παρουσίαση του φιλοσόφου αυτού. Σε μια δεύτερη φάση θα υπεισέλθω σε μια πιο εκτεταμένη αναφορά στην ιστορική του παρουσία στα ελληνικά γράμματα της εποχής του, πιστεύοντας ότι  θα ικανοποιήσω όσους έχουν μια ιδιαίτερη κλίση προς την αρχαία παράδοση και τον πολιτισμό της. Ηθική και Πολιτική είναι τα δύο αντικείμενα τούτου του άρθρου.                                                                

Το ζήτημα της σχέσης μεταξύ Ηθικής και Πολιτικής, απασχόλησε τόσο τους αρχαίους Έλληνες, όσο και νεώτερους Ευρωπαίους διανοητές.

Για τους αρχαίους Έλληνες, κυρίως για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, Ηθική και Πολιτική βρίσκονται σε στενή ενότητα, μη εννοούμενης της μιας χωρίς την άλλη. Για τον Πλάτωνα οι αρετές του ατόμου (ή των ατόμων) που προσδιορίζουν την έννοια της Ηθικής, ήτοι το πρόβλημα της αρετής και της ευδαιμονίας του ατόμου, ταυτίζονται με τις αρετές της πόλης(δηλαδή τη ζωή και την ευδαιμονία της πόλης) ως οργανικής ενότητας.

Σκοπός του Πλάτωνα ήταν να δημιουργήσει μια πολιτική επιστήμη, η οποία θα βρισκόταν σε αδιάσπαστη ενότητα με τη διδασκαλία περί αρετής του ατόμου, θεμελιωμένη στη γνώση της ιδέας του αγαθού. Οι έννοιες «αρετή» και «αγαθόν» είναι βασικά στοιχεία της πλατωνικής φιλοσοφίας, συναντώμενα κυρίως στο «ΜΕΝΩΝΑ» και στην «ΠΟΛΙΤΕΙΑ»( στα 10 βιβλία του έργου αυτού).

Για τον Αριστοτέλη Ηθική και Πολιτική είναι δύο αυτόνομες περιοχές της πρακτικής φιλοσοφίας με χωριστή εννοιολογική ταυτότητα, οι οποίες όμως πρέπει να συνυπάρχουν σε μια αρμονική ενότητα.  Κοινός σκοπός των δύο είναι η ευδαιμονία.

Στους νεώτερους χρόνους (μετά την Αναγέννηση και στην εποχή μας), δε γίνεται λόγος για ενότητα Ηθικής και Πολιτικής. Ο Ευρωπαίος(Ιταλός) που διαχώρισε ριζικά την Πολιτική από την Ηθική, είναι ο  Νίκολο Μακιαβέλι (Nicolo Machiavelli). Ιδού μερικές από τις απόψεις του , οι οποίες θεμελιώνουν την Πολιτική ως αυτόνομη και ανεξάρτητη από την Ηθική, μάλιστα δε προχωρεί πέραν από έναν απλό διαχωρισμό των δύο, φτάνοντας σε ακρότητες και απάνθρωπες θέσεις. Μεταξύ άλλων λέει: «Επειδή οι άνθρωποι είναι κακοί, επιτρέπεται στον καλό Ηγεμόνα να μην είναι ηθικιστής. Αντιθέτως, είναι θεμιτό, προκειμένου να διατηρήσει την εξουσία του, να ψεύδεται, να εξαπατά και να δολοφονεί τους αντιπάλους του ενεργώντας ανάλογα με τις περιστάσεις..»!

Ο Αγγλος φιλόσοφος Τhomas ΗΟBBES, ένας από τους  εμπειριστές Αγγλους φιλοσόφους, μαζί με τους άλλους της ίδιας σχολής: John LOCK, HUME, και άλλους λιγότερο γνωστούς, θεμελίωσε την πολιτική ως επιστήμη.

Στο ζήτημα της σχέσης             Πολιτικής και Ηθικής, σημειώθηκε ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη εμπλοκή νεώτερων Ευρωπαίων φιλοσόφων, όπως π.χ του Εμμανουέλ ΚΑΝΤ, του HEGEL κ.α.

Σύμφωνα με τον Καντ (Κάντιο) υπάρχει διαχωρισμός στη σχέση Πολιτικής και Ηθικής τότε μόνον, όταν η Ηθική δεν εκφράζει την ανιδιοτελή προσήλωση στο αγαθό χάριν του αγαθού, από την άλλη δε όταν η Πολιτική δεν έχει ως αντικείμενο και περιεχόμενο τη βούληση του αγαθού και την ευδαιμονία του ανθρώπου, αλλά εμφανίζεται ως ένας οργανισμός παραγωγής μηχανισμών που αποβλέπουν στην εξασφάλιση της κρατικής εξουσίας, όταν η Πολιτική δεν είναι αληθινή τέχνη, αλλά «τέχνη»που χρησιμοποιεί το μηχανισμό της φύσης για να επιτύχει τη διακυβέρνηση των ανθρώπων, τονίζει ο Καντ.

Με τις θέσεις του Καντ δε συμφωνεί ο άλλος Γερμανός φιλόσοφος, ο HEGEL (G. W. F. HEGEL), στο έργο του: “philosophie des Rechts”. Κατά το Χέγκελ, η έννοια της ηθικότητας, όπως εκφράζεται από τον Αριστοτέλη και τους άλλους αρχαίους Έλληνες, ταυτίζεται με το έθος, με τα ήθη και τα έθιμα, οπότε στερείται εντελώς συνειδησιακής εσωτερικότητας. Τι σημαίνει αυτό για το Χέγκελ; Σημαίνει ότι η ηθικότητα της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη στερείται εσωτερικού φρονήματος, που μεταφράζεται σε ανυπαρξία της υποκειμενικής συνείδησης, η οποία εισάγεται από το Χριστιανισμό. Νεώτερες απόψεις δε συμφωνούν με αυτές του Χέγκελ. Μια προσεκτική μελέτη των κειμένων των αρχαίων, λένε οι διαφωνούντες, ιδιαίτερα δε του αριστοτελικού έργου «Ηθικά Νικομάχεια», αποδεικνύουν ότι αυτοί οι ισχυρισμοί του Χέγκελ είναι αστήρικτοι και οι οποίοι μάλλον μειώνουν τη μεγάλη προσφορά του Αριστοτέλη στην παγκόσμια πνευματική ζωή. Να υποθέσει κανείς, λέμε εμείς, ότι πρόκειται για μια προσπάθεια  απομυθοποίησης της συνολικής προσφοράς του αρχαίου Ελληνισμού, ο οποίος υπήρξε η βάση για την πνευματική εξέλιξη της ανθρωπότητας στο σύνολό της;

Για την καλύτερη κατανόηση της σχέσης της Πολιτικής με την Ηθική στο έργο του Αριστοτέλη, είναι ανάγκη να δοθεί η έννοια και το περιεχόμενο καθεμιάς, Ηθικής και Πολιτικής.

Ως Ηθική ορίζεται «ο πρακτικός κλάδος της φιλοσοφίας που αποβλέπει στον προσδιορισμό της ορθής συμπεριφοράς του ανθρώπου. Εξετάζει την έννοια και τις προϋποθέσεις κατάκτησης των αρετών, που αποτελούν την πεμπτουσία της αληθινής ευδαιμονίας, του έσχατου σκοπού του κάθε ανθρώπου. Με άλλα λόγια, η Ηθική στοχεύει στον εξανθρωπισμό του ανθρώπου που ονομάζεται ηθική τελείωση».

Ως Πολιτική, θα μπορούσε να οριστεί ο έτερος πρακτικός κλάδος  της φιλοσοφίας, που έχει  κυρίως ως αντικείμενό του τα διάφορα πολιτεύματα, τους φορείς εξουσίας που τα εκφράζουν, δηλαδή τους θεσμούς και τη μορφή εξουσίας της λεγόμενης Πόλης, την έννοια του πολίτη, τη σχέση του με το πολίτευμα, τη σχέση του  άρχοντος με τους νόμους, τα μέσα που θα συμβάλουν στη δημιουργία καλών πολιτών με τελικό σκοπό το μέγιστο αγαθό τους, την ευδαιμονία τους. Δηλαδή κοινός στόχος Ηθικής και Πολιτικής είναι τόσο ο άνθρωπος όσο και η ευδαιμονία του ανθρώπου και της Πόλης.

Στην αριστοτελική Ηθική το άτομο είναι συγχρόνως και πολίτης. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια υπέρβαση των στενών  ορίων της Ηθικής. Επίσης, οι νόμοι της αριστοτελικής πολιτείας έχουν ταυτόχρονα ηθικό χαρακτήρα. Δηλαδή, και στην Πολιτική του Αριστοτέλη έχουμε ένα είδος υπέρβασης των στενών ορίων της Πολιτικής, με την έννοια της νομιμότητας. Συμπερασματικά,  η σχέση Ηθικής και Πολιτικής στον Αριστοτέλη είναι σχέση αμοιβαιότητας και αλληλοσυμπλήρωσης.

                                   Γιάννης Γουργιώτης

Προσαρμοσμένη αναζήτηση