Σε προηγούμενο άρθρο μου έκανα μια γενική αναφορά στον Αριστοτέλη, αρκούμενος στην παρουσίαση δύο βασικών εννοιών των έργων του, της Ηθικής και της Πολιτικής. Στο παρόν άρθρο θα επεκταθώ αποσπασματικά, όσο μου επιτρέπουν τα περιθώρια ενός άρθρου, σε περισσότερα φιλοσοφικά του κείμενα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως έτσι θα  μπορέσω να δώσω μια ανάγλυφη εικόνα του μεγάλου και πολυγραφότατου φιλοσόφου, που υπήρξε από τους μεγαλύτερους συντελεστές στη θεμελίωση, διαχρονικά, του παγκόσμιου πολιτισμού. Θα περιορισθώ στην παρουσίαση μερικών εννοιών –όρων βασικών έργων του: π.χ της έννοιας της ευδαιμονίας, της ηθικής αρετής και της πολιτικής.  

1.  Ο όρος ευδαιμονία. Η ευδαιμονία είναι «το ακρότατον πάντων των πρακτών αγαθών», δηλαδή, το κορυφαίο από τα αγαθά που πετυχαίνουν με τις πράξεις τους οι άνθρωπο, λέει ο Αριστοτέλης.
Τον τελικό ορισμό της ευδαιμονίας ο φιλόσοφος τον διατύπωσε στο 13ο, τελευταίο κεφάλαιο, του πρώτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων του. Η έννοια της ευδαιμονίας βρίσκεται σε λόγους παλαιότερων του Αριστοτέλους σοφών, υφιστάμενη μια περίεργη σημασιολογική εξέλιξη. Ο Ηράκλειτος, ο Εφέσιος σοφός (500 πΧ) είχε πει ότι «ήθος ανθρώπω δαίμων», ήτοι για τον άνθρωπο ο δαίμονας (το θείον για τους αρχαίους), αποτελεί το χαρακτήρα του (δηλαδή το ήθος του). Και ο Δημόκριτος, επίσης, είχε πει το ίδιο, με μεγαλύτερη μάλιστα σαφήνεια: «ευδαιμονίη ψυχής και κακοδαιμονίη», εννοώντας: η ευδαιμονία και η κακοδαιμονία  είναι υπόθεση ψυχής. Αλλού, επίσης, λέει: «ευδαιμονίη ουκ εν βοσκήμασι οικεί ουδέ εν χρυσώ∙ ψυχή οικητήριον δαίμονος», δηλαδή, «η ευδαιμονία δεν κατοικεί σε κοπάδια πλούσια ή σε χρυσάφι∙ η ψυχή είναι η κατοικία του δαίμονα».

    Ο ορισμός της ανθρώπινης ευδαιμονίας υποχρέωσε τον Αριστοτέλη να αναζητήσει επίμονα επί μακρόν τον ορισμό και το περιεχόμενο της ευδαιμονίας, δηλαδή της αρετής. Η μελέτη της αρετής θα γίνει πιο εύκολα με τον ακριβέστερο προσδιορισμό της γενικότερης «δομής» και λειτουργίας της ψυχής.
Την ευδαιμονία πολλοί τη θεωρούν σαν κάτι φανερό και χειροπιαστό,  λ.χ την ηδονή ή τον πλούτο ή την τιμή ο καθένας σαν κάτι διαφορετικό. Πολλές φορές το ίδιο άτομο εννοεί τώρα αυτό και ύστερα κάτι άλλο: την υγεία, όταν αρρωστήσει, τον πλούτο, αν είναι φτωχός: «οι μεν γαρ των εναργών τι και φανερών, οίον ηδονήν ή πλούτον ή τιμήν, άλλοι δ’ άλλο∙ πολλάκις δε και ο αυτός έτερον∙ νοσήσας μεν υγιείαν, πενόμενος δε πλούτον..»

   «Η ευδαιμονία είναι το κορυφαίο όλων των αγαθών που μπορεί να επιτύχει κανείς με τις πράξεις του∙ έτσι λέει ο πολύς κόσμος και οι πιο διάσημοι στοχαστές”, λέει ο Αριστοτέλης. “ Όσον αφορά όμως το τι είναι η ευδαιμονία, επικρατεί μεγάλη διχογνωμία: «την γαρ ευδαιμονίαν και οι πολλοί και οι χαρίεντες λέγουσι, το δ’ευ ζην και το ευ πράττειν ταυτόν υπολαμβάνουσι τω ευδαιμονείν. Περί δε της ευδαιμονίας, τι εστιν, αμφισβητούσι και ουχ ομοίως οι πολλοί τοις σοφοίς αποδιδόασι» (1095,α, 4).

  2. Ο όρος αρετή. Στο έργο του Πλατωνα “ΜΈΝΩΝ” ο Σωκράτης στρέφει την προσοχή του νεαρού Μένωνα στην περίπτωση που η αρετή είναι μια έννοια της φιλοσοφικής διαλεκτικής. Επιμένει στην άποψη ότι “ για να ξέρει κάποιος αν η αρετή διδάσκεται, πρέπει πρώτα να ξέρει τι είναι αυτή”.  Δηλαδή δεν είναι δυνατόν να γνωρίζουμε με τι μοιάζει ένα πράγμα, χωρίς να ξέρουμε τι είναι αυτό. Την ίδια άποψη έχει και ο Αριστοτέλης γράφοντας: “εκείνος (ο Σωκράτης) δ’ευλόγως  εζήτει το τι εστίν: συλλογίζεσθαι γάρ εζήτει, αρχή δε των συλλογισμών το τι εστιν” (βλ. “Μετά τα Φυσικά”, 1078 b, 23 5)

  Στο Μένωνα διαβάζει κανείς ότι η απόκτηση της φιλοσοφικής αρετής απαιτεί διαλεκτική έρευνα και πνευματική εγρήγορση. Κεντρικό θέμα εκεί είναι το ζήτημα αν διδάσκεται η αρετή. Για το Σωκράτη, όχι, λόγω έλλειψης των δασκάλων της. Για τους Σοφιστές, η αρετή διδάσκεται. Ήταν λογική αυτή η θέση τους, γιατί πάνω σ’αυτό το ζήτημα στηριζόταν κατ΄ουσίαν το διδακτικό τους έργο, ταυτιζόμενο με τη ρητορική.

  Ο Σωκράτης, ύστερα από πρακτική αναζήτηση, σε αναφορές διάσημων της εποχής του και με το ότι δεν υπάρχουν κατάλληλοι δάσκαλοι για τη διδασκαλία της αρετής, εγκατέλειψε την άποψη ότι η αρετή είναι γνώση, αφού η γνώση είναι πράγμα διδακτόν, συνεπώς κάτι που δεν έχει δασκάλους και μαθητές, δεν μπορεί να διδαχτεί. Έτσι στο τέλος της συζήτησης με το Μένωνα, γίνεται αποδεκτό ότι η φιλοσοφική αρετή δεν είναι κοινωνικό απόκτημα, αλλού πρέπει να αναζητηθεί, συγκεκριμένα στην ορθή δόξα.

  Η έννοια της αρετής υπήρξε, από προγενέστερους της κλασικής αρχαιότητας χρόνους, αντικείμενο έρευνας. Στον Όμηρο η λέξη αρετή είχε τη σημασία της αξίας, αυτού που κάνει κατιτί να είναι εξαιρετικό, έξοχο. Έτσι χρησιμοποιείτο συχνά η λέξη αρετή αποδίδοντας την ιδιότητά της στους πολεμιστές, στα έξοχα σωματικά και ψυχικά τους γνωρίσματα.

  Ο Αριστοτέλης στα “Ηθικά Νικομάχεια” (B1 1103α  14), αναλύει την έννοια της αρετής. Οι αρετές κατ΄αυτόν διακρίνονται σε ηθικές και διανοητικές “κατά την διαφοροράν” που παρουσιάζουν μεταξύ τους τα μέρη της ψυχής. Να τονιστείάλο εδώ ότι στη διαίρεση της ψυχής σε μέρη, ο Αριστοτέλης αναφέρει το “άλογον” και  το  “λόγον έχον”

  Με την αναφορά αυτή οδηγείται στη διάκριση των μερών που παίρνουν τελικά τα ονόματα “φυτικόν”, “επιθυμητικόν” και το “ κυρίως λόγον έχον”.

  Των διανοητικών αρετών  το κύριο γνώρισμα είναι ότι η απόκτηση τους προϋποθέτει  εμπειρία και χρόνο. Αντίθετα, οι ηθικές αρετές “περιγίνονται εξ έθους”, δηλαδή είναι αποτέλεσμα εθισμού, συνήθειας, άρα είναι υπόθεση του καθένα η απόκτηση  της αρετής. Συνέπεια της άποψης αυτής είναι ότι ο Αριστοτέλης θεωρεί την αρετή ως “έξη”. Η έξη είναι το “προσεχές γένος” της αρετής. Το τι εννοεί ο Αριστοτέλης με το “προσεχές γένος” μιας έννοιας (π.χ της αρετής), είναι κάτι που μπορεί κανείς να το βρει στο 5ο κεφάλαιο των “Ηθικών  Νικομαχείων” ( πρώτο βιβλίο, 1098 α  31).

  Συμπέρασμα. Η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, κατά τον Αριστοτέλη. Είναι αυτή μια αντίληψη που αποδίδεται στην ελλιπή γνώση των αρχαίων περί ηθικού βίου ή στην άγνοια της εσωτερικής ηθικής συνείδησης, κάτι  για το οποίο οι νεώτερες γενιές φιλοσόφων, γνώστες της χριστιανικής κοσμοθεωρίας, αλλά και  των πορισμάτων ανθρωπολογικών ερευνών, των δύο τελευταίων αιώνων, έδωσαν μια διαφορετική διάσταση στην οντολογική υπόσταση της ανθρώπινης οντότητας. Παρ’ όλα αυτά, η αξία και η σημασία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας είναι αναμφισβήτητη, έχοντας διαχρονικό κύρος και αναγνώριση.

   3. Η Πολιτική. Η πολιτική επιστήμη ή τέχνη είναι ο κατ’εξοχήν τομέας της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Στα Ηθικά Νικομάχεια , Α τόμο, λέει τα εξής για την πολιτική:

   “Το τέλος κάθε πράγματος είναι το “αγαθόν”, μάλιστα δε το υπέρτατον αγαθόν. Αυτού του αγαθού πρέπει να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε, τουλάχιστον στα βασικά του στοιχεία, την ουσία, επίσης να γνωρίσουμε ποιας επιστήμης ή δεξιότητας αποτελεί αντικείμενο. Το αγαθό αυτό αποτελεί αντικείμενο της κυριότερης τέχνης ή επιστήμης που είναι πρώτη στην ιεραρχική σειρά των τεχνών/επιστημών. Τέχνη αυτού του είδους φαίνεται πως είναι η Πολιτική. Για ποιο λόγο όμως; Γιατί αυτή ορίζει ποιες τέχνες/ επιστήμες πρέπει να καλλιεργούνται σε μια πόλη, με ποιες πρέπει να ασχολείται ο  πολίτης και σε ποιο βαθμό: τίνας γαρ είναι χρεών των επιστημών εν ταις πόλεσι και ποίας εκάστου μανθάνειν και μέχρι τίνος αύτη διατάσσει” (Ηθικά Νικομάχεια, τόμος Α, 1094 α  3). Η άσκηση της πολιτικής τέχνης απαιτεί πείρα, ωριμότητα για την πραγμάτωση του αγαθού, που είναι η ευδαιμονία της πόλης. Για το λόγο αυτό αποκλείει τους νέους από την πολιτική. “ Ο νέος άνθρωπος δεν είναι κατάλληλος σπουδαστής/ ακροατής  της πολιτικής τέχνης, γιατί  ο νέος δεν έχει ακόμη πείρα της ζωής/.../Ο νέος άνθρωπος έχοντας την τάση να ακολουθεί τα πάθη του, ακούει μάταια  και χωρίς ωφέλεια αυτά τα μαθήματα, γιατί  ο στόχος εδώ δεν είναι η γνώση, αλλά η πράξη: “Διό της πολιτικής ουκ έστιν οικείος ακροατής ο νέος, άπειρος γαρ  των κατά τον βίον πράξεων, οι λόγοι δ’εκ τούτων και περί τούτων/.../ έτι δε τοις πάθεσιν ακολουθητικός ών ματααίως ακούσεται και ανωφελώς, επειδή το τέλος  εστίν ου γνώσις αλλά πράξις (σημ. Συνέχεια της πιο πάνω ενότητας, ήτοι 1095 α  3)  Πλην των ανωτέρω όρων, που αναφέρω έως εδώ, ο Αριστοτέλης στο πλήθος των συγγραμμάτων του χρησιμοποιεί αναρίθμητους φιλοσοφικούς όρους. Ο περιορισμένος όμως χώρος δεν μου επιτρέπει επέκταση του κειμένου μου . Σε δύο άρθρα μου, με συνείδηση της γνωσιακής ανεπάρκειάς μου στον αχανή τομέα της φιλοσοφίας, παρόλη τη μαθητεία μου στην επιστήμη αυτή στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, και με τη βοήθεια των Ελλήνων ειδικών (μεταφραστών) στον τομέα, επιχείρησα  να παρουσιάσω το φιλοσοφικό προφίλ ενός από τα μεγαλύτερα πνευματικά μεγέθη της προγονικής κληρονομιάς : του  Σταγειρίτη Φιλοσόφου, του μεγάλου τέκνου της Μακεδονίας μας. Ευελπιστώ ότι η προσπάθειά μου θα τελεσφορήσει σ’ ένα βαθμό.  

Γιάννης Γουργιώτης