Ο Σπινόζα (Μπαρούχ ή Μπενεδίκτους, 1632-1677, Εβραιο-Ολλανδός), ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων φιλοσόφων του 17^ου αιώνα.

Η μεγάλη πρωτοτυπία και η ιστορική σημασία του ηθικού συστήματος του Σπινόζα έγκειται στο ότι έκανε αποφασιστική τομή στα πλαίσια του ηθικού Ορθολογισμού. Δηλαδή απέδειξε ο φιλόσοφος αυτός ότι ο Λόγος μόνος του, χωρίς πρόσθετα αιτήματα, δεν επαρκεί να θεμελιώσει στέρεα την ηθική θεωρία και να δώσει συγκεκριμένο και μονοσήμαντο περιεχόμενο στις έννοιες του αγαθού και του κακού.

     Βασικά ερείσματα της ηθικής του φιλοσοφίας είναι οι έννοιες conatus ( 1) και το Cognitionis Dei (2). Το γεγονός ότι η θεωρία του στηρίχτηκε σε περισσότερα του ενός αιτήματα, έδωσε λαβή για κριτική η οποία κυρίως επικεντρώθηκε στο ότι τα περισσότερα αυτά αιτήματα δεν είναι δυνατόν να εναρμονιστούν μεταξύ τους, διότι δεν παράγονται με κάποιο τρόπο από μια γενικότερη αρχή που να τα  κλείνει μέσα της. Ας δούμε, όμως,  τα κρινόμενα σημεία της θεωρίας του.

Στην Ηθική του Σπινόζα συναντούμε τρεις τουλάχιστον ορισμούς του αγαθού και της αρετής. Και οι τρεις παρουσιάζονται με το κοινό έμβλημα: το «κατά λόγον ζην»

Ο πρώτος ορισμός βασίζεται στην έννοια του conatus, χρωματισμένος με ένα χρησιμοθηρικό τόνο. Ο Σπινόζα τονίζει εδώ: « ως αγαθό εννοώ κάθε τι που γνωρίζουμε ασφαλώς ότι μας είναι ωφέλιμο. Αντίθετα, κακό εκείνο που γνωρίζουμε ασφαλώς ότι μας εμποδίζει να γίνουμε κάτοχοι ενός αγαθού».

Ο δεύτερος ορισμός στηρίζεται στην έννοια της καθολικής νομοτέλειας, δηλαδή στην αρχή ότι οι εκδηλώσεις ή οι ιδιότητες ενός όντος απορρέουν με λογική αναγκαιότητα μέσα από την εσώτερη φύση του: «όσο ένα πράγμα συμφωνεί με τη φύση μας, τόσο είναι κατ’ ανάγκη αγαθό, επομένως όσο ένα πράγμα δε συμφωνεί με τη φύση μας, τόσο είναι κατ’ ανάγκη κακό».

Στον τρίτο ορισμό εκδηλώνεται η μυστικοπάθεια του Σπινόζα, που στη ενατένιση του Θεού και στη ένωση του  ανθρώπου με το Εν και  Παν, βλέπει την εκπλήρωση της αρετής και της ευδαιμονίας. « Το ύψιστο αγαθό του πνεύματος», γράφει ο ίδιος, «είναι η γνώση του Θεού και η υπέρτατη αρετή του πνεύματος είναι να γνωρίσει το Θεό».

Με τη λέξη «αγαθό», λέει ο Σπινόζα, «εννοώ το μέσον για να πλησιάζουμε στο υπόδειγμα της ανθρώπινης φύσης που έχουμε μπροστά μας, ενώ με τη λέξη «κακό»εννοώ εκείνο που μας εμποδίζει να φτάσουμε στο υπόδειγμα τούτο.

 Τι άλλο είναι η τελειότητα παρά η απόλυτη συμφωνία με τους νόμους που διέπουν την εσώτερη φύση μας»; Για τον άνθρωπο που ζει κατά τις υπαγορεύσεις του Λόγου, ισχύει το αξίωμα: homo homini Deus (=o άνθρωπος για τον άνρωπο είναι θεός). Αντίθετα, για το νόμο της φυσικής κατάστασης   (  διατύπωσε ο Άγγλος φιλόσοφος Τόμας Χομπς, Tomas Hobbes, 1588-1679), ισχύει το: Ηomo homini lupus ( o άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος).

Για το φιλόσοφο αυτό, όπως και για όλους τους οπαδούς  της ωφελιμιστικής Ηθικής, πρωταρχικό μέλημα είναι η αυτοσυντήρηση, όπως εκφράζεται με την πρόταση: conatus sese conservandi primum et unicum virtutis est fondamendum (δηλαδή: Η προσπάθεια αυτοσυντήρησης είναι πρώτο και κύριο θεμέλιο της αρετής). Δηλαδή το αγαθό ταυτίζεται με το ωφέλιμο! Αυτό ήταν το ιδεώδες του ηθικού ορθολογισμού από την πρώτη ιστορική του εμφάνιση, αρχή που ανάγεται στη σωκρατική ηθική. Για το Σωκράτη, αγαθό, ωφέλιμο και ηδύ είναι έννοιες όχι απλά συγγενείς, αλλά με το ίδιο ουσιαστικό βάθος. Το αγαθό για το Σπινόζα, σα συμφωνία με τους νόμους της εσώτερης φύσης μας, είναι συνάμα και ό,τι μας οδηγεί στη γνώση: quod ad intelligendum conducit.

Η γνώση κατά το Σπινόζα είναι μια ανάταση του πνεύματος πάνω από τα ανώτατα όρια του Λόγου έως την άμεση εποπτεία του Θεού, «μια μεταμόρφωση της ψυχής με την πνευματική αγάπη του Θεού: amor Dei intellectualis». Για το Σπινόζα η γνώση ακολουθεί μια κλιμακωτή διαδικασία: αρχίζει από την αισθητηριακή αντίληψη (ατελείς ιδέες), ανεβαίνει στις τέλειες έννοιες και αποκορυφώνεται στη μυστική ενατένιση του Θεού, που γεμίζει το σύμπαν με την παρουσία του.

Εκτός από την υπέρβαση της εμπειρίας με το Λόγο και υπέρβαση του Λόγου με την ενατένιση, η γνώση στο σύστημα του Σπινόζα έχει και ένα ορισμένο περιεχόμενο: είναι γνώση του κώδικα της παγκόσμιας νομοθεσίας, σε ό,τι περιέχει θεμελιακό και πρώτο, γνώση της καθολικής νομοτέλειας του σύμπαντος. Ένα άλλο γνώρισμα χαρακτηρίζει την έννοια της γνώσης στη φιλοσοφία του Σπινόζα: η γνώση στην υπέρτατη βαθμίδα της, δηλαδή σαν ενατένιση του Θεού, μετουσιώνεται σε «νοερή αγάπη», μια αγάπη όπου μέσα της ο άνθρωπος βυθίζεται στην αιωνιότητα και ενώνεται με το Θεό, «ο δε Θεός καταξιώνει τον άνθρωπο με την άπειρη μεγαλοσύνη του και ενώνεται μαζί του. Σ’αυτή την αποθέωση και μόνο βρίσκει η ψυχή μαζί με την αθανασία και την ύψιστη ευδαιμονία»

Ο ηθικός κώδικας του «λογικού βίου» του Σπινόζα συνοψίζεται στο ότι ο σοφός αυτός δεν απαιτεί από τον άνθρωπο ούτε τις πραγματικές δυνάμεις του να ξεπεράσει ούτε την εύλογη χαρά και τη «μέτρια» απόλαυση των αγαθών της ζωής να αρνηθεί. Σύμφωνα με το κήρυγμά του, δε θα φτάσουμε στην τελειότητα, δηλαδή στο Θεό, όταν συντρίψουμε και συνθλίψουμε μέσα μας τον άνθρωπο, αλλά όταν βαθύνουμε και καθαρίσουμε ό, τι ανθρώπινο  υπάρχει μέσα μας, αφού είμαστε ένα μέρος από τη θεία ουσία. Τούτο θα το κατορθώσουμε όχι με τις σκληρές στερήσεις, τη θλίψη, τη στυγνότητα και το μαρασμό, αλλά με τη άδολη χαρά, την ευθυμία και τη δύναμη που συνοδεύουν την ανθρώπινη γνώση».

Από όσα εκτέθηκαν πιο πάνω σχετικά με τη γνώση και την έννοια του αγαθού, ο Σπινόζα παραδέχεται ότι οι νόμοι της εσώτερης φύσης μας μάς υπαγορεύουν την εντολή να εμμένουμε στο είναι μας και να το διατηρούμε. Πώς συμβιβάζεται, όμως, το αίτημα τούτο με το αίτημα της γνώσης και μάλιστα της γνώσης του τρίτου είδους (βλ. πιο πάνω): της ενατένισης του Θεού; Ποιο από τα δύο αιτήματα είναι το «πρώτο και μοναδικό της αρετής θεμέλιο»; Είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να διατηρεί τον εαυτό του επιδιώκοντας την ατομική του ωφέλεια, ή η  λαχτάρα του, που είναι ριζωμένη στην πνευματική του υπόσταση, να υψωθεί στη μυστική ενόραση που είναι η πηγή του Είναι; Ήταν ασφαλώς μεγάλη η δυσχέρεια για το Σπινόζα να δώσει σαφή απάντηση στο ερώτημα αυτό. Κατέφυγε, λοιπόν, σ’ένα συλλογισμό που έφερε σε δυσκολία τους ερμηνευτές της ηθικής του θεωρίας. Το γεγονός είναι πως ο Ολλανδός φιλόσοφος δεν κατόρθωσε να φτάσει σε μια ενιαία αρχή, ώστε να θεμελιώσει πάνω της γερά την ηθική του θεωρία δίνοντας έτσι εσωτερική ενότητα στις βάσεις του ηθικού του συστήματος. Η νοητική του οξύνοια τον οδήγησε στο να διαισθανθεί αυτή την ανεπάρκεια και να καταλήξει στη γόνιμη σκέψη, ότι ή έννοια του ηθικού Λόγου είναι άγονη για τη φιλοσοφική θεμελίωση της  ηθικής ζωής. Προσπάθησε έτσι να τη συνδυάσει με πιο ρωμαλέες ιδέες, που έβγαιναν από τη μεταφυσική λαχτάρα της ψυχής του.

Συμπέρασμα. Ο Σπινόζα ανήκει στη χορεία των μεγάλων ευρωπαίων σοφών που εμφανίστηκαν μετά την Αναγέννηση (16^ος και 17^ος αιώνας). Εμπνεόμενοι από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία: του Σωκράτη, του Πλάτωνα ,του Αριστοτέλη και δεκάδων άλλων σοφών, άφησαν σημαντικό έργο, συμβάλλοντας με αυτό στη δημιουργία της σύγχρονης ευρωπαϊκής κουλτούρας.

Για το Σπινόζα και το έργο του πολλοί μεγάλοι ευρωπαίοι διανοητές εκφράστηκαν με θαυμασμό και εκτίμηση. Αναφέρουμε εδώ, μεταξύ των άλλων, το μεγάλο Γερμανό λόγιο Γιόχαν Βολφγανγκ Γκαίτε ( Goethe, 1749-1832) που εκφράζεται με τον τρόπο του για το έργο του Σπινόζα.

«Θυμόμουνα τι καθησύχαση και ξεκαθάρισμα του εαυτού μου ένιωσα, όταν κάποτε ξεφύλλισα τα κατάλοιπα εκείνου του παράξενου ανθρώπου. Αυτή η εντύπωση ήταν ακόμη μέσα μου εντελώς σαφής, χωρίς να μπορώ να θυμηθώ τις λεπτομέρειες∙ για τούτο έσπευσα άλλη μια φορά ν’ανοίξω τα έργα που τόσα πολλά τους χρωστώ, και πάλι ο ίδιος ειρηνικός αέρας φύσηξε απάνω μου. Παραδόθηκα σ’αυτή την ανάγνωση και πίστευα, καθώς έβλεπα μέσα μου, ότι ποτέ δεν είχα τόσο καθαρά κοιτάξει τον κόσμο».

Η ιστορική πρωτοτυπία στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας είναι ότι ο Σπινόζα «υποστηρίζει ότι αίτημα της Ηθικής είναι η αρχή του απόλυτου ντετερμινισμού, η δε ελευθερία του ανθρώπου βρίσκεται στην υποταγή του στους αιώνιους και ασάλευτους νόμους του σύμπαντος, στους ορισμούς του Θεού, που αποτελεί τη λογική ουσία του κόσμου, με το νόημα ότι τα πάντα απορρέουν από Αυτόν με άτεγκτη αναγκαιότητα». Οι σελίδες 258-268 της ελληνικής μετάφρασης του βασικού έργου του Σπινόζα, Η Ηθική (Ethica), όπου ο φιλόσοφος συνοψίζει τον ηθικό κώδικα του «λογικού βίου», λέγεται ότι είναι από τι καλύτερες που έχουν γραφτεί.

Ελπίζω με τις λίγες αναφορές μου σε κάποια σημεία της ηθικής φιλοσοφίας του Σπινόζα, να έδωσα μια εικόνα του ήθους και της βαθιάς και ουσιαστικής θρησκευτικότητας του Ολλανδού φιλοσόφου, γνωρίσματα και αρετές που απουσιάζουν από το σύγχρονο άνθρωπο. Γιαυτό πιστεύω πως η μελέτη του έργου αυτών των ανθρώπων μόνο καλό μπορούν να προσφέρουν σε κάθε προβληματιζόμενο σύγχρονο κοινωνικό άτομο. Είναι αυτονόητο ότι τέτοιες μελέτες είναι υποβοηθητικές του βιωματικού εξοπλισμού που προσφέρει η μελέτη της Αγίας Γραφής, που είναι η αποτύπωση της θεϊκής σοφίας, την οποία, δυστυχώς, αντιπαρερχόμαστε ασύγγνωστα οι πεπλανημένοι αυτού του κόσμου, ακόμη και εμείς οι Έλληνες, οι ακκιζόμενοι ότι αποτελούμε υπερούσιο λαό του Κυρίου. 

Σημειώσεις: 1. Conatus, μετοχή ως ουσιαστικό, από το λατινικό ρήμα : conor, conatus sum, conari, που σημαίνει, επιχειρώ, προσπαθώ. Το ουσιαστικό conatus, σημαίνει: επιχείρηση, δοκιμή, προσπάθεια κλπ  

Γιάννης Γουργιώτης