Γράφει ο Γιάννης Γουργιώτης....
Το ηθικό συναίσθημα είναι πολύ σημαντικό πνευματικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Έχει μεγάλη σημασία και δυνατότητα για τον καθένα. Εμφανίζεται από την πρώτη ηλικία, τη βρεφική, και συμμετέχει στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και της ατομικής κουλτούρας.
Η έννοια της ηθικότητας αναφέρεται στις αξίες και στις ηθικές αρχές, στο χαρακτήρα και στη θέληση, στη συνείδηση, στην ενοχή, στη δικαιοσύνη, στην τιμωρία, στην εγκληματικότητα, στον πόλεμο και στο έγκλημα, στα καθήκοντα και στα κίνητρα των ανθρώπων. Είναι, λοιπόν, φυσικό ένας τέτοιος παράγοντας που αναφέρεται σε τόσες συνιστώσες, να καταλαμβάνει μια ξεχωριστή θέση στο θέμα της ανάπτυξης και της εξέλιξης του παιδιού και του εφήβου, γενικά της νεότητας.
Αν ασχοληθεί κανείς με το θέμα της ηθικότητας ή της ηθικής συνείδησης των μικρών παιδιών, θα δοκιμάσει εκπλήξεις για το πώς η ηθική γίνεται φανερή ακόμη και στα βρέφη ολίγων εβδομάδων ζωής. Λέγοντας σ’ένα βρέφος μια συνθηματική λέξη-ερεθισμό με απαγορευτικό περιεχόμενο, π.χ «όχι, όχι» με τον ανάλογο χρωματισμό της φωνής, το βρέφος θα αντιδράσει ανάλογα, είτε φοβισμένα είτε κλαίγοντας. Οι απαγορευτικές λέξεις γίνονται ένα σήμα, που σε ενδεχόμενη επανάληψη θα προκαλέσουν παρόμοια αντίδραση.
Στην ηλικία των 12 μηνών ζωής, στο ίδιο σήμα θα αντιδράσει με κάποια ενέργεια, ενώ αργότερα, στους 18 μήνες, η αντίδρασή του γίνεται πιο συνειδητή, πιο ενεργητική. Π.χ αν πιάσει με τα χέρια κάτι που δεν πρέπει, η χρήση του σήματος « μη αυτό..» θα ενεργήσει ως απαγορευτικός ερεθισμός και το παιδί θα αφήσει το αντικείμενο να πέσει από τα χέρια του, κατανοώντας ότι δεν έπρεπε να το πιάσει. Στα 2 χρόνια του το παιδί μπορεί να συνδέσει τις αντίθετες έννοιες: «καλό παιδί», «κακό παιδί», στις περιπτώσεις που εκτελεί κάποιες υποχρεώσεις του (καλό παιδί) ή δεν τις εκτελεί (κακό παιδί).
Στα 3 χρόνια του προσπαθεί να προκαλέσει ευχαρίστηση και να συμμορφωθεί. Στα 4 χρόνια αρχίζει να κατανοεί τη σημασία των κανόνων, ενώ στα 5 χρόνια του σέβεται τους κανόνες αυτούς.
Τα λίγα αυτά χαρακτηριστικά που αναφέρω μας δίνουν μια ιδέα για τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσεται το ηθικό συναίσθημα στο παιδί, καθώς και το πώς οργανώνεται όσο προχωρεί η ωρίμανσή του.
Οι περίοδοι εξέλιξης της ηθικότητας μετά το 5ο έτος επανεμφανίζονται σε σημαντικό βαθμό σ’ένα δεύτερο κύκλο της παιδικότητας, από τα 5 έως τα 10 χρόνια. Με ένα γενικό τρόπο, ο καθένας από τους κύκλους αυτούς σημειώνει μια πρόοδο και μια διεύρυνση των ηθικών στάσεων. Η πρόοδος αυτή βρίσκεται σε συσχετισμό με την εξέλιξη της νοημοσύνης, η δε διεύρυνση συντελείται σε συνδυασμό με τον εμπλουτισμό των κοινωνικών σχέσεων.
Τα συναισθήματα παίζουν σημαντικό ρόλο στην αντίληψη των ηθικών αξιών, αλλά τον κυρίαρχο ρόλο τον παίζει η πνευματικότητα. Η λογική της ζωής παίζει τον πρώτο ρόλο στο σχηματισμό των ηθικών συμπεριφορών. Στο σημείο αυτό θα αναφέρω μια πολύ εύστοχη και επιγραμματική διατύπωση του μεγάλου Ελβετού Ψυχολόγου JEAN PIAGET : « Η λογική είναι η ηθικότητα της σκέψης, με τον ίδιο τρόπο που η ηθικότητα είναι η λογική της δράσης»!
Είναι γεγονός πως πριν από μερικές δεκαετίες, όταν τα πράγματα στις κοινωνίες διαμορφώνονταν σύμφωνα με τις κρατούσες αντιλήψεις περί ηθικής συμπεριφοράς, αναφερόμενοι στο σήμερα, στην τωρινή κατάσταση, διαπιστώνουμε, ύστερα από μια συγκριτική ματιά, πως σε πολλές απόψεις γύρω από το θέμα αυτό, υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση, κάτι που προκύπτει και από σύγχρονες ερευνητικές εργασίες, πχ παλαιότερα τα κορίτσια της ηλικίας αυτής τα χαρακτήριζε μια ακραία αίσθηση του ισχύοντος τότε κανόνα ηθικής, έχοντας γνώση του καλού και του κακού, συνεπώς είχαν την ικανότητα να αξιολογούν τη συμπεριφορά των ατόμων, κάτι που δεν παρατηρείται σήμερα στην πλειονότητα αυτής της ηλικιακής ομάδας των εφήβων. Ο παράγων αγωγή παίζει εδώ σοβαρό ρόλο. Χαλάρωση των αρχών του κώδικα ηθικής συμπεριφοράς της κοινωνίας των μεγάλων, έχει τον αντίκτυπό της στην ψυχολογική εξέλιξη των εφήβων και στη διαμόρφωση της ηθικής τους προσωπικότητας.
Στα αγόρια, αντίθετα από ό,τι συνέβαινε στα κορίτσια, υπήρχε μια τάση παράκαμψης του ισχύοντος κώδικα ηθικής, χωρίς αυτό να διαταράσσει ιδιαίτερα τη συνείδησή τους. Μια τέτοια απόκλιση έχει την ψυχολογική της ερμηνεία, που δεν είναι άλλη από την παρουσία έντονων παρορμητικών ωθήσεων, που εμφανίζονται με τις μεταβολές των βιολογικών όρων, πιο έντονων και απροκάλυπτων στα αγόρια, οι οποίες επηρεάζουν δυναμικά τον ψυχισμό των εφήβων. Και εδώ η αγωγή παίζει βασικό ρόλο για τη διόρθωση ή τον καθοριστικό επηρεασμό της ηθικής συμπεριφοράς των παιδιών.
Οι παρατηρούμενες στις ημέρες μας συμπεριφορικές ατασθαλίες και η απορρύθμιση της ηθικής στάσης των μεγάλων κοινωνικών ομάδων, εξηγούν τη λογική συνέπεια των παραγόμενων αποτελεσμάτων στις μικρές ηλικίες, παιδιών και εφήβων. Τα αίτια είναι πολλά για τη διαμόρφωση αυτής της κατάστασης, ήτοι ποικίλες μορφές κρίσης: κοινωνική, ηθική, οικονομική και άλλες, που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κοινωνική διαμόρφωση και την καθολική υπόσταση των ατόμων της εποχής μας. *
Γιάννης Γουργιώτης
* Σχετικά στο ανέκδοτο βιβλίο μου: «Ψυχολογία της εφηβείας».
