O Έλληνας καθηγητής Κώστας Τσίπης από την Αμφίκλεια Φθιώτιδας, που «έφυγε» σε ηλικια 86 ετών, υπήρξε ένας από τους πιο λαμπρούς επιστήμονες παγκοσμίως και είναι αυτός που επηρέασε το στρατηγικό δόγμα των υπερδυνάμεων.

«Η εντυπωσιακή πορεία του καθηγητή Κώστα Τσίπη από την Αμφίκλεια μέχρι τη Βοστώνη και τα επιτεύγματά του, μπορεί να αποτελέσουν πρότυπο για κάθε νέο άνθρωπο που θέλει να κάνει τον κόσμο ένα καλύτερο και πιο ειρηνικό μέρος....», τονίζει σε άρθρο του στην "Καθμερινή", ο Αλέξανδρος Κολοβός, Αναπληρωτής καθηγητής Σχολής Ικάρων, Ταξίαρχος Πολεμικής Αεροπορίας (ε.α.).

«Έφυγε» ένας μεγάλος επιστήμονας της Άμυνας και Ασφάλειας, Σύμβουλος της  Αμερικανικής και Ελληνικής Κυβέρνησης

Ένας κορυφαίος Έλληνας επιστήμονας, ο καθηγητής του περίφημου ΜΙΤ της Βοστώνης Κώστας Τσίπης, ο οποίος διετέλεσε σύμβουλος και της Ελληνικής Κυβέρνησης με σημαντική συμβολή σε θέματα Άμυνας και Ασφάλειας, «έφυγε» για το μεγάλο ταξίδι, το Σάββατο, 7 Νοεμβρίου 2020.

Στην Ελλάδα από το 1975 μέχρι και το 2010, παρείχε επιστημονικές-τεχνολογικές γνωμοδοτήσεις σε δύο Πρωθυπουργούς και τέσσερις Υπουργούς Άμυνας-Εξωτερικών, ενώ αρθρογράφησε – κυρίως για θέματα αμυντικής τεχνολογίας – στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ. Είχε διατελέσει επίσης Σύμβουλος Αμερικανών Γερουσιαστών σε θέματα πυρηνικών αφοπλισμών και σύμβουλος τηςΑμερικανικής Κυβέρνησης.

Ο καθηγητής Κώστας Τσίπης γεννήθηκε το 1934 και αποφοίτησε από το Κολλέγιο Αθηνών. Το 1954 πήγε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου σπούδασε μηχανολογία και φυσική στο Rudgers University (B.Sc. και M.Sc.). Την διδακτορική του διατριβή για τα υψηλής ενέργειας μόρια στη Φυσική, έκανε στο Columbia University.

Τεράστια καριέρα στις ΗΠΑ
Από το 1966 έως το 2000 υπηρέτησε ως Καθηγητής και Ερευνητής στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (ΜΙΤ) στην Βοστώνη -ΗΠΑ. Το 1977 ίδρυσε στο ΜΙΤ το πρόγραμμα Επιστήμης και Τεχνολογίας για την Διεθνή Ασφάλεια και το 1981έγινε Διευθυντής του.  Υπήρξε καθηγητής και στο πανεπιστήμιο Brandeis των ΗΠΑ.

Η ερευνητική του δραστηριότητα, από το 1973, επικεντρώθηκε στις επιστημονικές και τεχνολογικές διαστάσεις της στρατηγικής των πυρηνικών όπλων, στη προσπάθεια περιορισμού τους, καθώς και στις συνέπειες των πυρηνικών εκρήξεων και του
πυρηνικού πολέμου.

Είχε ασχοληθεί με την τεχνική ανάλυση νέων οπλικών συστημάτων όπως είναι η ακτίνα μορίων, laser, οι πύραυλοι cruise και τα συστήματα επαλήθευσης. Αυστηρός επικριτής του Reagan για το <<Star Wars>>. Είχε προτείνει περιορισμούς στο πυρηνικό οπλοστάσιο οι οποίοι στόχευαν σε μια ισορροπημένη αμυντική πολιτική και στην εξέλιξη του ελέγχου των εξοπλισμών.

O Κώστας Τσίπης μαζί με τους Jerome Wiesner (Πρόεδρος του ΜΙΤ και επιστημονικός σύμβουλος των προέδρων Kennedy και Johnson) και Philip Morrison (ομότιμος καθηγητής Φυσικής που εργάστηκε για την ατομική βόμβα), ήταν από τους κύριους
υποστηρικτές του ελέγχου των εξοπλισμών στις ΗΠΑ.

Οι τρεις τους υπήρξαν αυστηρά επικριτικοί του Προγράμματος Στρατηγικής Αμυντικής Πρωτοβουλίας του Προέδρου Reagan (<<Star Wars>>) και είχαν προτείνει τρόπους με τους οποίους ο στρατιωτικός προϋπολογισμός των ΗΠΑ μπορούσε να περικοπεί σημαντικά διατηρώντας παράλληλα μια ισχυρή άμυνα.

Στην Ελλάδα

Στο έργο του ως Επιστημονικού Συμβούλου στο ελληνικό ΥΠΕΘΑ περιλαμβάνονται και τα ακόλουθα:
– Πρόταση διακλαδικού ΕΜΠΑΕ 1994-98.
– Η συγγραφή θεσμικού πλαισίου-σχεδίου οργάνωσης &amp; λειτουργίας τηςΓενικής Διεύθυνσης Εξοπλισμών (νυν ΓΔΑΕΕ).
– Ο σχεδιασμός-ίδρυση Ινστιτούτου Αμυντικών Αναλύσεων στην αρχική του μορφή.
– Ανάλυση απαιτήσεων Ενιαίου Συστήματος Διοίκησης Ελέγχου Επικοινωνιών Πληροφοριών, πρόταση για την υλοποίηση του, καθώς και
για την προμήθεια-οργάνωση συστημάτων Συλλογής και Διαχείρισης
Πληροφοριών.
– Πρόταση προμήθειας μη επανδρωμένων αεροσκαφων UAV για συλλογή πληροφοριών (1995).
– Πρόταση προμήθειας JDAM (βομβών κατευθυνόμενων με GPS). Πρόταση και σχετική μελέτη προμήθειας αεροσκαφων έγκαιρης προειδοποίησης AWACS (1995).
– Ανάλυση επιχειρησιακών δυνατοτήτων-χρήσης βαλλιστικού συστήματος ATACMS.
– Μελέτη που εκτιμάται πως συνέβαλε στην επιλογή των αεροσκαφων F-16 έναντι των F-15 (1997).
– Ανάλυση επιπτώσεων τεχνολογικής επανάστασης επί του Ελληνικού Αμυντικού Σχεδιασμού (1995).
– Πρόταση για Αμυντική πολιτική και Τεχνολογικές εφαρμογές (1996).
– Μελέτη στρατηγικών επιλογών για την ανάπτυξη Ελληνικής Αμυντικής Βιομηχανίας (1996).
– Ως επικεφαλής ομάδας εργασίας που συνέβαλε στην συγγραφή του Νόμου 2292/95 για το ΕΠΥΕΘΑ (1994).
– Μείωση των αμυντικών προϋπολογισμών ΥΠΕΘΑ (1995-96).
– Μελέτη για τη μείωση αριθμού στρατοπέδων και βάσεων (1994-95).
– Μελέτη για την αντιμετώπιση πρόωρης αποχώρησης Αξιωματικών από τις ΕΔ.
Κατανοώντας και καταγράφοντας την ανάγκη δημοσίου διαλόγου στην Ελλάδα, ίδρυσε το 1985 το Ελληνικό Ινστιτούτο Διεθνών & Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΔΙΣΜΕ), με στόχο να προωθήσει τη μελέτη και επίλυση προβλημάτων σχετικών με θέματα διεθνών σχέσεων, στρατηγικών μελετών, διεθνούς ειρήνης, ασφάλειας και συνεργασίας.
Ως σύμβουλος Υπουργού Εξωτερικών, ανάμεσα σε άλλα εισηγήθηκε και την ίδρυση του Κέντρου Ανάλυσης-Σχεδίασης (ΚΑΣ) του ΥΠΕΞ.

Συγγραφικό έργο

Ο κ. Τσίπης είχε γράψει 7 βιβλίακαι επιμελήθηκε τη έκδοση άλλων 9. Είχε συγγράψει πάνω από 100 επιστημονικά άρθρα και μεγάλο αριθμό άρθρων σε εφημερίδες και περιοδικά για την ενημέρωση του κοινού σε θέματα πυρηνικών όπλων και πυρηνικού πολέμου. Μέρος του δημοσιευμένου επιστημονικού του έργου βρίσκεται εδώ: https://mit.academia.edu/KostaTsipis

Ο Κώστας Τσίπης όμως είχε και μια άλλη πλευρά. Έγραψε ένα βιβλίο για παιδιά, μια εισαγωγή στον κόσμο της Φυσικής, το οποίο εικονογράφησε η Σοφία Ζαραμπούκα. Το 1992 κυκλοφόρησαν «ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΕΤΣΙ ΠΟΥ ΝΑ ΤΑ ΚΑΤΑΛΑΒΑΙΝΕΙ ΚΑΙ Ο ΓΑΤΟΣ!».

Παρόλο που η αναγνώριση κι η καταξίωση του Κώστα Τσίπη είχε έρθει από τις ΗΠΑ, του έλειπε πολύ η Ελλάδα. Αν και – ως συνταξιούχος – του προτάθηκε να γίνει τελετή προς τιμήν του, αρνήθηκε. Πίστευε, όπως έγραψε για τον μέντορά του, σε τουίτ, ο Αναπληρωτής Καθηγητής Διαστημικής Τεχνολογίας της Σχολής Ικάρων, Ταξίαρχος Πολεμικής Αεροπορίας (ε.α.) Αλεξανδρος Κολοβός, ότι «δεν περνάει πια η μπογιά του» και – με πίκρα-  ότι τον ξέχασαν όλοι…

Πάντως και ως εν ενεργεία και ισχυρός επιστημονικός σύμβουλος στην Ελλάδα, ήταν σεμνός – πίστευε ότι «ένας σύμβουλος δεν πρέπει ούτε να τον ακούει, ούτε να τον βλέπει το κοινό»- εξ ου και ο σχετικά περιορισμένος, σε σχέση με το βεληνεκές του, αριθμός άρθρων του στην εφημερίδα ΤΑ  ΝΕΑ

Διαβάστε άρθρο του Παναγιώτη Ήφαιστου στην huffingtonpost.gr για τον καθηγητή Κώστα Τσίπη.

Αν και αυτά συνήθως δεν είναι γνωστά στην Ελλάδα ο Κώστα Τσίπης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους επιστήμονες και ασφαλώς όχι μόνο της Ελλάδας. Υπήρξε διευθυντής του προγράμματος Science and Technology for International Security του Massachusetts Institute of Technology (MIT) την κρισιμότερη ίσως φάση της σύγχρονης ιστορίας όταν τέλος της δεκαετίας του 1970 και αρχές της δεκαετίας του 1980 το μεγαλύτερο ζήτημα ήταν το πώς θα εξελιχθεί η πυρηνική τεχνολογία και το ποια είναι η στρατηγική σημασία των πυρηνικών όπλων. Η παρέμβαση της επιστημονικής ομάδας του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης ήταν αποφασιστικής σημασίας για το πώς θα εξελίσσονταν τα στρατηγικά δόγματα της των μεγάλων δυνάμεων. Με πολύ μεγάλη συντομία και για να τιμήσουμε τον Κώστα Τσίπη θα αναφερθούμε σε μερικές πτυχές αυτής της μεγάλης συζήτησης στην οποία και εμείς συμμετείχαμε.

Πιο συγκεκριμένα η συμφωνία SALT / ABM μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ του 1971-2 περιόρισε τα πυρηνικά όπλα σε αριθμό και είδος που εξυπηρετούσε μόνο την αποτροπή ενός πυρηνικού πολέμου. Ταυτόχρονα απαγόρευε τα αντί-βαλλιστικά πυραυλικά συστήματα εκτός από ένα μόνο σύστημα γύρω από τις εκατέρωθεν πρωτεύουσες των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης (για να υπάρξει διαπραγμάτευση εάν για οποιοδήποτε λόγο άρχιζε ένα πόλεμος). Με συντομία και απλουστεύοντας λέμε ότι αυτό σήμαινε ικανότητα δεύτερου κτυπήματος και αμοιβαία καταστροφή (MAD – Mutual Assured Destruction), δηλαδή καθιστούσε τον πυρηνικό πόλεμο απαγορευτικό.

Η απόφαση SALT / ABM δεν ήταν τυχαία. Έγινε όταν μια δεκαετία πριν στην κρίση της Κούβας συνειδητοποιήθηκε τι θα συνέβαινε εάν είχαν χρησιμοποιηθεί πυρηνικά όπλα. Επιπλέον, μετά την ταπείνωσή τους οι Σοβιετικοί είπαν το γνωστό «ποτέ ξανά» που οδήγησε σε εξοπλιστική κούρσα.Προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 είχαμε πυρηνική ισοτιμία / ισότητα και οι συμφωνίες SALT / ABM ήταν για αμφότερες τις υπερδυνάμεις αναπόφευκτες με κύριο σκοπό να περιορίσουν τις πιθανότητες ενός πυρηνικού πολέμου.

Πολύ γρήγορα όμως η τεχνολογία προκάλεσε επανάσταση. Εκεί που οι συμφωνίες πρόβλεπαν πχ ένα πύραυλο με ακρίβεια μερικών … χιλιομέτρων, η τεχνολογία κάλπαζε: Προς το τέλος της δεκαετίας ο ίδιος πύραυλος μπορούσε πλέον να φέρει δεκάδες μικρότερους πυραύλους και με ακρίβεια πλήγματος μέχρι και ένα μέτρο. Τουτέστιν: Ο Clausewitz ήλθε στο προσκήνιο γιατί η στρατηγική σκέψη του μεγάλου Πρώσου στοχαστή μετριάζει το πολεμικό φαινόμενο. Το υποτάσσει και το μετριάζει στην λογική της πολιτικής και των πολιτικών σκοπών. Στόχος των πολεμικών ενεργειών, υποστηρίζει μεταξύ άλλων ο Clausewitz θα πρέπει να είναι τα όπλα του αντιπάλου (και όχι ασφαλώς οι άνθρωποι).

Αυτό σήμαινε ότι η τεχνολογία θα μπορούσε πλέον να επιφέρει ένα ξαφνικό πρώτο πλήγμα ακυρώνοντας έτσι την ικανότητα αντεπίθεσης της άλλης πλευράς. Ο Κίσινγκερ έγραψε τότε πως αν αυτό συμβεί δεν υπάρχει νόημα να συνεχιστεί ο πόλεμος και πως αν ήταν πρόεδρος θα παραδινόταν αντί να συνεχίσει την σύρραξη. Αυτός που θα δεχθεί μια τέτοια πυρηνική επίθεση θα του απομείνουν ελάχιστα όπλα και δεν έχει κανένα νόημα να συνεχίσει. Αυτό γιατί ο επιτιθέμενος θα έχει πυραύλους για πολλά ακόμη κτυπήματα που θα εκμηδενίσουν τον αμυνόμενο. Κατά συνέπεια, η τεχνολογία δημιούργησε μεγάλα προβλήματα και διλήμματα που ακύρωνε την «αμοιβαία καταστροφή» ως αποτρεπτική προσέγγιση.

Αναμενόμενα, κύριο ζήτημα κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1970 ήταν οι κρίσεις χαμηλής έντασης, ο «μικρός πυρηνικός πόλεμος» που αρχικά θα ήταν συμβατικός, η κλιμάκωση και οι πιθανότητες να οδηγηθούν όλοι σε γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο. Αυτή η συζήτηση ήταν στην κορύφωσή της όταν εξελέγη ο Πρόεδρος Ρήγκαν ο οποίος, κάποια στιγμή, δήλωσε ότι «είναι πέραν των νοητικών του δυνατοτήτων» να καταλάβει τι θα σήμαινε εάν βρεθεί στην ανάγκη να πατήσει το κουμπί για να αρχίσει ένας πυρηνικός πόλεμος που θα εξοντώσει εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια ανθρώπους.

Έτσι άρχισε την στρατηγική SDI (Strategic Defence Initiative) για αντιπυραυλικά συστήματα. Τότε δήλωσε, μάλιστα, πως θα έδινε τεχνολογία και στους Σοβιετικούς γιατί ο σκοπός γι’ αυτόν, ισχυριζόταν, δεν ήταν ο πυρηνικός πόλεμος αλλά η αποσόβησή του ακόμη και αν αυτό οφείλεται σε ατύχημα ή λόγω απόκτησης πυρηνικών όπλων από μη κρατικούς δρώντες ή κράτη που θα ήταν έτοιμα να τα χρησιμοποιήσουν.

Σε αυτή την μεγάλη συζήτηση στον πυρήνα των στρατηγικών σχέσεων που υποχρέωνε να παντρευτεί η στρατηγική θεωρία με την κρατική θεωρία, η σχέση πολέμου και πολιτικής και τα συμβατικά / πυρηνικά στρατηγικά δόγματα είναι και η δική μας παρέμβαση στην δεύτερη εκτενή αγγλική μας παρέμβαση το βιβλίο Nuclear Strategy.

Μαζί και τα συμπαρομαρτούντα γεωπολιτικά / γεωστρατηγικά ζητήματα και την στρατηγική των μεγάλων δυνάμεων συμπεριλαμβανομένων και των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, ένα από τα 29 κεφάλαια διόλου τυχαία εδράζεται στις θεωρήσεις του Clausewitz και την σημαντική περί αυτού βιβλιογραφία όπως των Raymond Aron, Colin Gray και Michael Howard. Ομολογουμένως αυτή η ερευνητική και συγγραφική εμπειρία ήταν συγκλονιστική και παρεμβαίνοντας στην διεθνή βιβλιογραφία για τόσο σημαντικά ζητήματα κανείς υποχρεωτικά σκέφτεται δέκα φορές κάθε λέξη πριν την γράψει.

Έτσι λοιπόν γνώρισα τον Κώστα Τσίπη, ερευνητικά και συγγραφικά και καταθέτω την άποψη που είναι και πολλών άλλων:

Η παρέμβαση των επιστημόνων του Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης για τον «πυρηνικό χειμώνα» ήταν μεγάλης σημασίας και καθοριστική. Ήταν ίσως η πιο σημαντική στα πεδία της σύγχρονης στρατηγικής ανάλυσης γιατί υποχρέωσε όλους να σκεφτούν τον πυρηνικό πόλεμο ή τον συμβατικό πόλεμο που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πυρηνικό πόλεμο σε αναφορά με την πολιτική και τους σκοπούς της πολιτικής.

Πιο συγκεκριμένα πως θα αποκλείσεις τον πόλεμο και πως θα το διασφαλίσεις αυτό αποτρεπτικά. Αποτροπή του πολέμου όμως είναι και η θέση κάθε κράτους που λειτουργεί ορθολογιστικά.

Τώρα, η παρέμβαση για τον «πυρηνικό χειμώνα» στον οποίο ο Κώστας Τσίπη πρωταγωνίστησε υποστήριξε ότι ακόμη και ένα μικρό μέρος του πυρηνικού οπλοστασίου να χρησιμοποιηθεί θα οδηγήσει σε πυρκαγιές, νέφη και καταστροφή του πλανήτη όπως τον γνωρίζουμε. Θα επιστρέψουμε στην εποχή των πιθήκων, εξ ου και οι σχετικές μεταγενέστερες κινηματογραφικές ταινίες. Δεν θα επεκταθούμε άλλο γιατί αυτά τα θέματα τα εξετάσαμε τότε εκτεταμένα, το ίδιο και σε μεταγενέστερα βιβλία στην Ελληνική γλώσσα. Λέμε λοιπόν μόνο ότι ερευνώντας και γράφοντας γνώρισα τον Κώστα Τσίπη ο οποίος ήταν διεθνώς αναγνωρισμένος ως ένα μεγάλος και σημαντικός επιστήμονας.

Η έκπληξή μου και η ευχαρίστησή μου ήταν πολύ μεγάλη όταν αρχές της δεκαετίας του 1990 σε ινστιτούτο στρατηγικών σπουδών στο κέντρο της Αθήνας – Ελληνικό Ινστιτούτου Διεθνών και Στρατηγικών Μελετών (ΕΛΙΔΙΣΜΕ) στην Κριεζώτου 7 – στο οποίο μαζί με άλλους συμμετείχα, γνώρισα τον Κώστα Τσίπη. Γνώριζε τα Αγγλικά μου βιβλία και ασφαλώς συμφωνούσε με το κύριο πόρισμά μου πως πυρηνικά όπλα σημαίνει MAD – Mutual Assured Destruction, δηλαδή αμοιβαία καταστροφή. Ένα δηλαδή διόλου αμελητέας σημασίας συμπέρασμα:

Οι υπερδυνάμεις δεν μπορούσαν να έχουν πυρηνικό πόλεμο μεταξύ τους. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει κάτι το οποίο γίνεται ολοένα και πιο σημαντικό, ότι δηλαδή η πάλη των ηγεμονικών ελεφάντων θα διεξάγεται ακόμη πιο έντονα και ακόμη πιο πυκνά στις περιφέρειες. Και αυτό καταμαρτυρείται καθημερινά.

Θα μπορούσα να αναφέρω επίσης ότι αναμενόμενα οι συζητήσεις μας εκεί γύρω στο κέντρο της Αθήνας ήταν πολλές και κάτι περισσότερο από ενδιαφέρουσες και εμπλουτιστικές γιατί επιχειρώντας σκέψεις και θέσεις στα ακρότατα όρια της στρατηγικής ανάλυσης σπάνια έχεις την δυνατότητα να γνωρίζεις τόσο σημαντικό επιστήμονα στα πεδία της τεχνολογίας αλλά τελικά και της στρατηγικής σκέψης.

Ολοκληρώνω λέγοντας ότι η συνεισφορά του Κώστα Τσίπη και του Ινστιτούτου όπου πρωταγωνίστησε έγκειται στο ότι η παρέμβαση για τον πυρηνικό χειμώνα δεν προκάλεσε μόνο μια πολύ μεγάλη αμφίπλευρη συζήτηση / διαμάχη αλλά επιπλέον επηρέασε δραστικά το στρατηγικό δόγμα των υπερδυνάμεων.

Παραδόξως, οδήγησε και στην πτώση της Σοβιετικής Ένωσης: Η στρατηγική πρωτοβουλία των ΗΠΑ (SDI) ήταν και μια μεγάλη τεχνολογική πρόκληση που η ΕΣΣΔ δεν άλλαξε. Η εναλλαγή της ηγεσίας με κατάληξη τον Γκορπατσώφ οδήγησε σε μια προσπάθεια αποκέντρωσης του Σοβιετικού οικονομικού συστήματος. Η εσωτερική εθνική διαφοροποίηση, όμως, οδήγησε στην πτώση και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Δεν είναι μόνο ότι ο Κώστας Τσίπης ήταν ένας μεγάλος επιστήμονας και οι παρεμβάσεις του αποφασιστικές. Ήταν και μια εξαιρετική προσωπικότητα, ήπιος, μετριοπαθής, επιδεκτικός στα επιχειρήματα και με διαλεκτική σκέψη όπως είναι η πολιτική σκέψη όποιου ασχολήθηκε σοβαρά με τόσο σημαντικά ζητήματα. Κώστα Τσίπη καλό σου ταξίδι.