Η Τοπική Αυτοδιοίκηση γενικά, ως μορφή διοικητικής οργάνωσης και αποκέντρωσης, είναι ένας θεσμός (κοινωνικός, πολιτικός) που έχει κερδίσει την αναγνώριση και εμπιστοσύνη των πολιτών. Αποτελεί την πλησιέστερη στον πολίτη εξουσία, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του Κράτους, με προτεραιότητες τις ανάγκες και τα συμφέροντα των μελών της τοπικής κοινωνίας.
Στην Ευρώπη, η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι η σημαντικότερη μορφή πολυεπίπεδης διακυβέρνησης και διαχείρισης των τοπικών υποθέσεων, που επιβάλλεται από τις θεμελιώδεις αρχές του ευρωπαϊκού δικαίου, της αναλογικότητας, της αμοιβαιότητας και της επικουρικότητας (κάθε τι που μπορεί να γίνει σε κατώτερο, πλησιέστερο προς τον πολίτη επίπεδο, πρέπει να μην γίνεται σε ανώτερο).
Στη χώρα μας, η Τοπική Αυτοδιοίκηση κατοχυρώνει την αυτοτέλειά της, διοικητική και οικονομική, στο Σύνταγμα (άρθρο 102). Υπέρ των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ), πρώτου και δευτέρου βαθμού, συντρέχει το τεκμήριο αρμοδιότητας για τη διοίκηση των τοπικών υποθέσεων. Οι δήμοι (πρώτος βαθμός) διαχειρίζονται τις τοπικές υποθέσεις, ενώ οι περιφέρειες (δεύτερος βαθμός) διεκπεραιώνουν θέματα που αντιμετωπίζονται καλύτερα σε περιφερειακό επίπεδο και αφορούν περισσότερους από έναν δήμους. Μεταξύ των δύο βαθμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, βάσει της νομοθεσίας, δεν υφίστανται σχέσεις ελέγχου και ιεραρχίας αλλά συνεργασίας, συναλληλίας. Το Κράτος υποχρεούται να λαμβάνει τα νομοθετικά, κανονιστικά και δημοσιονομικά μέτρα που απαιτούνται για την εξασφάλιση της οικονομικής αυτοτέλειας και των πόρων που είναι αναγκαίοι για την εκπλήρωση της αποστολής και την άσκηση των αρμοδιοτήτων των ΟΤΑ με ταυτόχρονα διασφάλιση της διαφάνειας. Ειδικότερα, για τις υπηρεσίες που αποκεντρώνονται, προβλέπεται στο Σύνταγμα ότι: «Κάθε μεταβίβαση αρμοδιοτήτων από κεντρικά ή περιφερειακά όργανα του Κράτους προς την τοπική αυτοδιοίκηση συνεπάγεται και τη μεταφορά των αντίστοιχων πόρων».
Τα τελευταία χρόνια, σε εφαρμογή αυτών των συνταγματικών ρυθμίσεων, επιχειρήθηκαν διάφορες φιλόδοξες μεταρρυθμίσεις στους ΟΤΑ. Το πρόγραμμα «Καποδίστριας» (ν. 2539/1997) υπήρξε σταθμός στην ιστορία της τοπικής αυτοδιοίκησης, μία μεταρρύθμιση που θεωρήθηκε αναγκαιότητα, λόγω της πολυδιάσπασης των ΟΤΑ, για τη συνένωση 5.518 δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους, λειτουργικούς και αποδοτικούς. Έθετε ως στόχο τη δημιουργία μιας ισχυρής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ικανής να σχεδιάζει και να εφαρμόζει πολιτικές τοπικής ανάπτυξης, να παρέχει αποτελεσματικές και αναβαθμισμένες υπηρεσίες, ώστε οι πολίτες να απολαμβάνουν τις ίδιες ποιοτικά υπηρεσίες είτε κατοικούν σε αστικά κέντρα είτε στην περιφέρεια και την επαρχία.
Επίσης, το Πρόγραμμα «Καλλικράτης» (ν.3852/2010) ψηφίσθηκε για να αποκεντρώσει τη Διοίκηση της χώρας και να της προσδώσει ευελιξία, αποτελεσματικότητα και αξιοποίηση των στρατηγικών της πλεονεκτημάτων. Στόχος υπήρξε ο περιορισμός των διοικητικών δομών και η διασαφήνιση των αρμοδιοτήτων των ΟΤΑ. Επιχειρήθηκε η μείωση διαφόρων φαινομένων διαφθοράς και κακοδιοίκησης και η ενσωμάτωση αρχών διαφάνειας, ανοιχτής διακυβέρνησης και λογοδοσίας στη διοικητική λειτουργία, καθώς και η εναρμόνιση της ελληνικής δημόσιας διοίκησης με τις επιταγές του πολυεπίπεδου μοντέλου διακυβέρνησης, όπως αυτό διαμορφώθηκε από την ΕΕ.
Ωστόσο, οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η λειτουργία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης έχει βελτιωθεί, σε σημαντικό βαθμό, όμως δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμη αποτελεσματικοί, επαρκώς στελεχωμένοι και οικονομικά αυτοδύναμοι δήμοι. Οι νέες αρμοδιότητες που εκχωρήθηκαν στους ΟΤΑ από τον Καλλικράτη δεν συνοδεύτηκαν από τους αναγκαίους και προβλεπόμενους κατά το συνταγματικό νομοθέτη οικονομικούς πόρους αλλά και την τεχνική ικανότητα ή το αναγκαίο προσωπικό, κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης.
Τα τελευταία χρόνια, πολλά ευρωπαϊκά κράτη, κυρίως λόγω της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας, φρόντισαν να αποκεντρώσουν αρμοδιότητες με μεγάλο πολιτικό κόστος και περιορισμένο πολιτικό όφελος, τις λεγόμενες “τοξικές” αρμοδιότητες, με αποτέλεσμα την αύξηση του δημοσιονομικού χρέους πολλών ευρωπαϊκών τοπικών αυτοδιοικήσεων. Η μη επαρκής χρηματοδότηση των αποκεντρωμένων υπηρεσιών δεν επηρεάζει απλώς την εύρυθμη και αποδοτική λειτουργία των δήμων και περιφερειών αλλά έχει σημαντικό αντίκτυπο στην οικονομική ανάπτυξη.
Από τον ΟΟΣΑ επισημαίνεται ότι οι μεταρρυθμίσεις αποκέντρωσης που σχεδιάζονται και εφαρμόζονται με ενιαία, ομοιόμορφη ή συμμετρική προσέγγιση, αντιμετωπίζοντας όλους τους ΟΤΑ με τον ίδιο τρόπο, δεν μπορεί εκ προοιμίου να είναι επιτυχημένες. Οι ΟΤΑ παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους σε ανθρωπογεωγραφικό, ιστορικό, πολιτιστικό, εθνοτικό επίπεδο ή σε επίπεδο διαχειριστικής επάρκειας, εφαρμογής καλών πρακτικών κ.α. Καταδεικνύεται ότι δεν υπάρχει ενιαίος και βέλτιστος σχεδιασμός για την οργάνωση της αποκέντρωσης και της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης και ότι η επιτυχία της αποκέντρωσης εξαρτάται, σε μεγάλο βαθμό, από τον τρόπο σχεδιασμού και εφαρμογής της, την επαρκή (διοικητική, πολιτική, οικονομική), ικανότητα των ΟΤΑ και την ποιότητα της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης.
Η ευρωπαϊκή αυτοδιοίκηση προσανατολίζεται πλέον σε μία ολιστική προσέγγιση, με ποιοτικά χαρακτηριστικά, μία μετάβαση από το γενική διεκδίκηση για περισσότερη αποκέντρωση στην αποκέντρωση επιλεγμένων αρμοδιοτήτων που θα συνοδεύεται με ανθρώπινους πόρους και αντίστοιχη χρηματοδότηση, ώστε να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη της αποκέντρωσης.
Για την προγραμματική περίοδο 2021-2027, η νέα πολιτική συνοχής της ΕΕ υποστηρίζει μία Ευρώπη που προσεγγίζει περισσότερο τους πολίτες της, επιδιώκει την επιτάχυνση της οικονομικής και κοινωνικής σύγκλισης, με παρεμβάσεις στις περιφερειακές και τοπικές ανάγκες. Ανατίθεται ένας πολύ σημαντικός ρόλος στην τοπική αυτοδιοίκηση, την πλησιέστερη στον πολίτη εξουσία, ώστε να είναι σε θέση να αντεπεξέλθει με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα στις σύγχρονες απαιτήσεις και σε απρόβλεπτα γεγονότα και κρίσεις.
Η Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση παρά την μακρόχρονη πορεία της και την αποκτηθείσα εμπειρία εξακολουθεί να ασφυκτιά σε ένα περιορισμένο περιβάλλον, όπου εκτός από τα ήδη χρονίζοντα προβλήματα (υποστελέχωση υπηρεσιών, ανεπαρκείς προσλήψεις, υποχρηματοδότηση, αύξηση της διοικητικής γραφειοκρατίας, περιοριστικό πλαίσιο ελέγχου, άμεση εξάρτηση από το κεντρικό κράτος σε ότι αφορά την πρόσβαση σε πόρους), έρχεται αντιμέτωπη με νέες κρίσεις (πανδημία, οικονομική κρίση, ενεργειακή, κλιματική, διατροφική, πολεμική, μεταναστευτική, προσφυγική κ.α.) αλλά και νέες προκλήσεις (ψηφιακή πολυεπίπεδη διακυβέρνηση, δημιουργία πράσινων, αειφόρων, ελκυστικών, βιώσιμων, ευέλικτων και ενεργειακά αποδοτικών περιοχών).
Πλησιάζουμε στις αυτοδιοικητικές εκλογές και παρατηρείται ότι οι υποψήφιοι δήμαρχοι και περιφερειάρχες, σε όλη τη χώρα, χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές επικοινωνίας και επηρεασμού του εκλογικού σώματος και επιδίδονται σε αγώνα δρόμου προκειμένου να πείσουν για την ικανότητα και αξιοπιστία του συνδυασμού τους.
Ανακοινώνονται, σχεδόν καθημερινά, νέα ονόματα υποψηφίων είτε νέων ηλικιακά, είτε υποψηφίων τρίτης ηλικίας, είτε γυναικών υποψηφίων, για να προσελκύσουν τους ψηφοφόρους. Βεβαίως, αναγνωρίζεται η γενική τάση που επικρατεί οι νέοι ψηφοφόροι να ψηφίζουν νέους υποψηφίους, με τους οποίους επικοινωνούν και αλληλοεπιδρούν καλύτερα και τους οποίους θεωρούν εκφραστές της ανανέωσης, της ζωντάνιας των νέων ιδεών και προτάσεων. Από την άλλη μεριά αναγνωρίζεται και η εμπειρία των μεγαλύτερων ηλικιακά υποψηφίων, οι ιδιαίτεροι δεσμοί και οι σχέσεις αυτών με την τοπική κοινωνία, η πληρέστερη και σε βάθος γνώση των αναγκών της. Δυστυχώς, όσον αφορά στην προσέλκυση γυναικών υποψηφίων, σε αρκετές περιπτώσεις, υπαγορεύεται μόνο από την ανάγκη τήρησης της προβλεπόμενης ποσόστωσης.
Επίσης, παρατηρείται ότι δεν επιδιώκεται, τουλάχιστον στο βαθμό και στην έκταση που αυτό συνέβαινε κατά το παρελθόν, η εξασφάλιση του “χρίσματος” κάποιου πολιτικού/κομματικού χώρου και οι υποψήφιοι αιρετοί προσανατολίζονται σε πολυσυλλεκτικά ψηφοδέλτια, αναλόγως της προσωπικότητας του εκάστοτε υποψηφίου, των φιλοδοξιών του, των τοπικών συμφερόντων και των αναγκών της τοπικής κοινωνίας. Ωστόσο, το επαναλαμβανόμενο αίτημα για μία «ισχυρή και ακηδεμόνευτη Αυτοδιοίκηση» δεν έχει ικανοποιηθεί πλήρως και το αίτημα του «δημοκρατικού προγραμματισμού» παραμένει, καθώς εξακολουθούν να συμβαίνουν προσπάθειες κομματικής χειραγώγησης, κυρίως των ειδικών επιχορηγήσεων, που κατευθύνονται προς τους Δήμους.
Τα ονόματα των υποψηφίων δεν είναι η πεμπτουσία, ούτε η ηλικία ή το φύλλο αυτών. Το μείζον είναι το όραμα, οι ιδέες και οι προτάσεις ενός στρατηγικού σχεδιασμού υλοποίησης ευρωπαϊκών προγραμμάτων και προτεραιοτήτων βελτίωσης της καθημερινότητας των πολιτών και των υποδομών των πόλεων και των περιφερειών γενικότερα, με βέλτιστη αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων. Οι υποψήφιοι αιρετοί θα πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένοι και πάνω απ’ όλα ενήμεροι για το ρόλο που καλείται να διαδραματίσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση σε εθνικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Τοπική αυτοδιοίκηση είναι όραμα.
Η αποκέντρωση των εξουσιών πρέπει να πραγματοποιηθεί με αποτελεσματικό τρόπο, ώστε η Τοπική Αυτοδιοίκηση να αποκτήσει την αυτοτέλεια και αυτονομία της και να εκπληρώσει το όραμά της για τις τοπικές κοινωνίες, απαλλαγμένη από κάθε είδους νεποτισμό, γραφειοκρατίες, εξαρτήσεις και υποτέλειες.
....................................................................................................................................................................................................................
- Η Ελληνική Τοπική Αυτοδιοίκηση στο διεθνές της περιβάλλον – Θέση και εξέλιξη, Ράλλης Γκέκας, ΚΕΔΕ.
- Πρακτικά ετησίου τακτικού συνεδρίου ΚΕΔΕ – Βόλος, 21 – 23 Νοεμβρίου 2022, ΚΕΔΕ.
- ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ του νόμου «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης».
- Η νέα διοικητική «πραγματικότητα» στην πρωτοβάθμια τοπική αυτοδιοίκηση: Ο ν. 2539/1997. Χαράλαμπος Χρυσανθάκης
- Η Αυτοδιοίκηση στην Ε.Ε. Λίνα Παπαδοπούλου. (To άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Έθνος» στις 17 Σεπτεμβρίου 2010).
- Ευρωπαϊκός Χάρτης Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Council of Europe, February 2021.
- Τι είναι η Πατρίδα μας. Ιωάννης Πολέμης (1862-1924)-Ποιήματα.
- Πρόγραμμα Ελλάδας-ΟΟΣΑ: Τεχνική υποστήριξη για την καταπολέμηση της διαφθοράς Σχέδιο Δράσης για τη μείωση της διαφθοράς και την ενίσχυση της ακεραιότητας στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) (oecd.org/corruption).
- Περισσότερη ή Καλύτερη Αποκέντρωση; Ράλλης Γκέκας, ΚΕΔΕ.
