Γράφει ο Γιάννης Γουργιώτης, Παιδαγωγός- δρ Ψυχολογίας.
Το παρόν άρθρο αποτελεί θεματικό συμπλήρωμα προηγουμένου άρθρου μου, που είχε αναρτηθεί εδώ, στον ίδιο φιλόξενο χώρο του lamia report, με θέμα την παιδική ηλικία.
Σήμερα επανέρχομαι, με συνέχεια της ίδιας ενότητας, αναφερόμενος στην προ-εφηβεία και στην εφηβεία. .
Α. Η προ-εφηβία Μεταξύ των γνωρισμάτων της παιδικής ηλικίας, ανέφερα το χαρακτηριστικό στοιχείο της προσαρμογής, σαν μια ψυχολογική συμπεριφορά, με ιδιαίτερη σημασία για την εξελικτική πορεία του νέου ατόμου. Η προσαρμογή είναι αυτόνομη και αυθόρμητα παρούσα σε πολλές περιπτώσεις: προσαρμογή με τη γέννηση, με τον απογαλακτισμό, με τη φάση του βαδίσματος, με τη φάση της μάθησης της γλώσσας, την προσαρμογή στο σχολικό περιβάλλον κλπ. Είναι δυσκολίες προσαρμογής τριπλού χαρακτήρα, ήτοι δυσκολίες φυσικής προέλευσης, δυσκολίες ψυχικής φύσεως και δυσκολίες κοινωνικής μορφής.
Στις δυσκολίες αυτές εντάσσεται και το ζήτημα του διαχωρισμού των δύο φύλων, που γίνεται στην γ΄ παιδική ηλικία. Πού οφείλεται αυτός ο διαχωρισμός; Είναι αποτέλεσμα αφενός της έναρξης λειτουργίας όλου του ενδοκρινικού συστήματος, αφετέρου δε των κοινωνικών συνθηκών, κυρίως αυτών. Μετά την απώθηση των σεξουαλικών ενστίκτων, που προκάλεσαν την λανθάνουσα κατάσταση της προ-εφηβείας ( période de latence), γίνεται όλο και πιο επιτακτικός ο διαχωρισμός των δύο φύλων. Υπάρχει όμως και η αντίθετη άποψη που υποστηρίζει τη συνδιδασκαλία. Τελικά αυτή εφαρμόζεται παντού στην εκπαίδευση.
Παραθέτω εδώ μερικά χαρακτηριστικά της προ-εφηβείας των δύο φύλων.
1. Προ-εφηβεία του αγοριού. Είναι εμφανείς οι σωματικές μεταβολές στο αγόρι, με πρώτη την εμφάνιση της ήβης (puberté), με γνώρισμα τα γεννητικά χαρακτηριστικά, κυρίως την έκκριση ανδρογόνων ορμονών, που συνδέεται με τη γοναδοτροπική υποθαλαμο- υποφυσική έκκριση. Αυτή η φάση είναι η πιο κρίσιμη για την περαιτέρω πορεία της ζωής του νέου ανθρώπου.
2. Προ-εφηβεία του κοριτσιού. Η έναρξη της εφηβείας στα κορίτσια συνοδεύεται από την πρώτη έμμηνο ρύση, η οποία επιφέρει φυσιολογικές μεταβολές που επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες: κληρονομικότητα, συνθήκες ζωής, διατροφικές συνήθειες, κλίμα.
Όπως σε αγόρια έτσι και σε περιπτώσεις κοριτσιών, παρουσιάζονται παθολογικά συμπτώματα μη φυσιολογικής ανάπτυξης. Είναι θέματα της γενικής παθολογίας της προ-εφηβείας, που μπορούν να επεκταθούν στην επόμενη περίοδο της εφηβείας Β. Η ΕΦΗΒΕΙΑ
Γνωρίσματα της εφηβείας. Στη συνέχεια της παιδικής ηλικίας σημειώνεται κάθε χρόνο νέα εξέλιξη στην ωριμότητα του παιδιού, ώσπου κάποια στιγμή εμφανίζονται τα χαρακτηριστικά της ήβης ή προ-εφηβείας (puberté), διάρκειας δύο περίπου χρόνων.
Ο 11ος χρόνος, ως συμβατική βάση της προ-εφηβείας, σηματοδοτεί την έναρξη της εφηβείας, γιατί προσφέρει πολλά σημάδια της φυσικής και πνευματικής ανάπτυξης- εξέλιξης που στα επόμενα χρόνια θα οδηγήσει το παιδί στο κατώφλι της ολοκληρωμένης ωριμότητας.
Τα μηνύματα της αλλαγής, από την παιδικότητα στην εφηβεία είναι πολλά: νέες μορφές και νέες εντάσεις στη συμπεριφορά του παιδιού. Από τα 11 χρόνια σημειώνεται ανεπαίσθητα μια νέα μεταβατική περίοδος, μια φάση νέων καταστάσεων. Ο ψυχο-φυσικός του οργανισμός υπόκειται σε μεταμορφώσεις που επεξεργάζονται τις νέες δομές. Οι λεπτές αλλαγές της σωματικής χημείας και της ανάπτυξης της δομής του νευρικού συστήματος περνούν αθέατα από την παρατήρησή μας, αλλά εκδηλώνονται αναμφισβήτητα στις μορφές και τους τύπους της συμπεριφοράς.
Στα αγόρια παρατηρούνται σωματικές αλλαγές που παρουσιάζουν ομοιομορφία στη σωματική δομή, ενώ στα κορίτσια παρατηρούνται αισθητές ατομικές διαφορές, αναπτυξιακής μορφής.
Δύο περίπου χρόνια από την είσοδο στην εφηβεία, η ωριμότητα του εφήβου παρουσιάζει σημαντικές αναπτυξιακές αλλαγές. Στην ατομική του εσωτερικότητα ( ενδοβολή), σημειώνεται μια εσωτερικευμένη συνειδητοποίηση, η οποία μεταφέρεται και στον εξωτερικό κόσμο, συνδεόμενη με μια συνειδητοποίηση του εξωτερικού περιβάλλοντος
Η διάδραση αυτών των δύο μορφών συνειδητοποίησης είναι το κλειδί για την κατανόηση της ψυχολογίας του εφήβου, γιατί κατά βάθος είναι-πραγματικά- μια μέθοδος της ανάπτυξης. Προσφέρεται ένας μηχανισμός για την αφομοίωση του πλήθους των νέων εμπειριών, που αυξάνονται στην εσωτερική του ζωή.
Στη διαδοχή των μηνών και των χρόνων, έως τα 14-15 χρόνια, η νοητική εξέλιξη είναι εμφανής. Οι γνώσεις και οι πολλές εμπειρίες εμπλουτίζουν την ατομική του δομή. Η γλωσσική του εξέλιξη, η ευκαμψία στο λόγο, αποκαλύπτουν υποσυνείδητα την αύξηση των πιο ώριμων μορφών σκέψης. Τη γλωσσική του κυριαρχία την εκδηλώνει στο σχολείο, στα μαθήματά του, στην ανάπτυξη των θεμάτων. Τα φαινόμενα αυτά είναι συνέπεια της συνολικής μάθησης. Προμηνύουν τις λεπτές τροποποιήσεις που κρύβονται στη μοριακή οργάνωση του εγκεφάλου. Οι λέξεις επικοινωνούν και ενεργούν ως καταλύτης των ιδεών, εκτείνονται σε προτάσεις, παραγράφους και στροφές.
Προς το τέλος της εφηβείας του, το υποκείμενο διεισδύει πιο βαθιά στο ιδεατό βασίλειο της σκέψης. Εκτός των άλλων διαθέτει άφθονη ενέργεια, φιλικές εξάρσεις που τις χαρακτηρίζει η ειλικρίνεια, η ευθύτητα, η αυτό-αντίληψη και η διαισθητική του γνώση για τους δασκάλους του, η συνειδητοποίησή του που τη διαμορφώνουν οι ιδέες, η κατανόηση και η αυξανόμενη κυριαρχία πάνω στις λέξεις.
Συνεχίζω με κάποιες αναφορές σε βασικές έννοιες που παραπέμπουν στις σχέσεις του εφήβου με μια σειρά παραμέτρων, όπως κοινωνία, συναίσθημα, ηθική ζωή και θρησκευτικότητα.
Κοινωνικές σχέσεις των εφήβων. Αυτό που μπορεί να πει κανείς σχετικά με τα προβλήματα που παρουσιάζονται στις κοινωνικές σχέσεις των παιδιών-εφήβων(10-16 χρόνων) είναι ότι σε αυτές τις σχέσεις υπάρχει διαφοροποίηση της συμπεριφοράς τους η οποία συναρτάται με την αυξητική πορεία του εφήβου, αφήνοντας το αποτύπωμά της στη στάση τους κατά τη διάρκεια της κοινωνικής επαφής.
Η εξέλιξη του εγώ ενός εφήβου είναι μια βαθιά διαδικασία αναζητήσεων και αποκαλύψεων. Στα 10 του χρόνια βρισκόταν πάντα μέσα στο βασίλειο της παιδικότητάς του, ασχολούμενος πολύ λίγο με τα προβλήματα του εγώ του. Θεωρούσε τον εαυτό του ως ένα εκπληρωμένο γεγονός, παίρνοντας τη ζωή του με τρόπο ανέμελο.
Το παιδί-προέφηβος των 11 χρόνων προσπαθεί να αναζητήσει τον ίδιο του τον εαυτό, δοκιμάζοντας την επιδοκιμασία των ομοίων του. Αργότερα, στα 13 χρόνια του, μετατοπίζει αυτή την αναζήτηση εσωτερικά, μέσα στο ίδιο του το εγώ. Ως 14χρονος ταυτοποιεί και ορίζει το «εγώ»του, συγκρίνοντάς το με τους άλλους, ενώ στα 15 χρόνια του εξερευνά τα χαρακτηριστικά του εγώ του σε σχέση με τα προσωπικά του πιστεύω και τις ιδέες που εξελίσσονται. Ήδη έχει αποκτήσει μια καλή δόση εμπιστοσύνης στον εαυτό του, όταν έχει προσεγγίσει τα 16 χρόνια του, όπου όλες οι μεταβαλλόμενες στάσεις του «εγώ» του, το οποίο εξελίσσεται, εκδηλώνονται με εναλλαγές του κοινωνικού του συναισθήματος.
Οι δομές για τις οποίες γίνεται λόγος, δεν κινούνται μέσα στο κενό. Μορφοποιούνται μέσα σ’ένα πολιτισμικό περιβάλλον που είναι πολύπλοκο. Δε μπορούν να διαχωριστούν από την περασμένη ζωή ενός ατόμου μικρής ηλικίας. Υπόκεινται στις σταθερές επιδράσεις των άλλων προσώπων, και κυρίως, των γονέων και των δασκάλων.
Το ηθικό συναίσθημα των εφήβων. Το συναίσθημα αυτό είναι πολύ σημαντικό στοιχείο της ανθρώπινης οντότητας. Εμφανίζεται από την πρώτη ηλικία, τη βρεφική και συμμετέχει στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς και της ατομικής κουλτούρας.
Η έννοια της ηθικότητας αναφέρεται στις αξίες και στις ηθικές αρχές, στο χαρακτήρα και στη θέληση, στη συνείδηση, στην ενοχή, στη δικαιοσύνη, στην τιμωρία, στην εγκληματικότητα, στον πόλεμο, στα καθήκοντα και στα κίνητρα των ανθρώπων. Το ηθικό συναίσθημα εξελίσσεται, καθώς και η οργάνωσή του όσο προχωρεί η ηλικία του παιδιού. Πρώτος κύκλος εξέλιξης διαρκεί έως τα 5 χρόνια . Ο δεύτερος κύκλο από τα 5 έως τα 10 χρόνια. Καθένας από τους κύκλους αυτούς σημειώνει μια πρόοδο και μια διεύρυνση των ηθικών στάσεων. Η πρόοδος αυτή βρίσκεται σε συσχετισμό με την εξέλιξη της νοημοσύνης, η δε διεύρυνση συντελείται με συνδυασμό των κοινωνικών σχέσεων.
Η συναισθηματική εξέλιξη των εφήβων. Προσωπική μου άποψη είναι ότι η πηγή της συναισθηματικής ζωής βρίσκεται στη νεανική ζωή με ιδιαιτερότητα την εφηβεία. Η συναισθηματική ζωή του εφήβου δεν περιορίζεται στις κυριότερες συγκινησιακές καταστάσεις, όπως θυμός, φόβος, αγάπη, ζήλεια. Αγκαλιάζει αμέτρητες καταστάσεις εντός των οποίων ξυπνούν ή απωθούνται ανομολόγητα συναισθήματα. Τα συναισθήματα αυτά σε ρευστές ή σταθερές μορφές, έντονα ή ήπια είναι πανταχού παρόντα. Όλες οι δραστηριότητες του πνεύματος και της προσωπικότητας είναι αναπόφευκτα χρωματισμένες και ενισχυμένες από συναισθήματα κάθε είδους
Με αυτή τη θεμελιακή σημασία τους, τα συναισθήματα δεν είναι απλά υποπροϊόντα. Αντίθετα, διοικούν και κατευθύνουν τις αντιδράσεις του ατόμου και ταυτόχρονα επηρεάζουν τις φυσιολογικές και ψυχολογικές λειτουργίες. Υπεισέρχονται μέσα στις πνευματικές και ηθικές διαδικασίες της αντίληψης, της κρίσης, της αξιολόγησης και της απόφασης. Ενεργούν σχεδόν ακατάπαυστα στη δημιουργία του χαρακτήρα. Ο χαρακτήρας δεν εξαρτάται μόνον από αυτό που σκεπτόμαστε και κάνουμε, αλλά από τον τρόπο με τον οποίο συγκρατούμε και οργανώνουμε τα συναισθήματά μας. Η αυτοκυριαρχία δε σταματά στις κρίσιμες στιγμές μεγάλης έντασης. Στο μέτρο που ο έφηβος εισέρχεται στην περίοδο από τα 13 έως τα 20 χρόνια, καταφεύγει συχνά σε ήσυχες δοκιμασίες της συνείδησης. Εκεί τείνει να συγκεντρωθεί στην επεξεργασία ενός ιδανικού. Σχεδιάζει αδιάκοπα, εγκαταλείπει, επαναλαμβάνει, ώσπου να πραγματοποιήσει το επιθυμητό στα όρια του εφικτού. Όλες αυτές οι κινήσεις έχουν στο βάθος ισχυρά, αλλά μη συνειδητά κίνητρα, τα οποία είναι η κινητήρια ώθηση του αναπτυσσόμενου ΕΓΩ.
Η πίεση των ενστίκτων προσδίδει στον έφηβο δημιουργική δυναμική. Το σεξουαλικό ένστικτο, με την ανάπτυξη του εφήβου, προς το τέλος της εφηβείας (μετά τα 14-15 χρόνια) παίρνει διαφορετικό χαρακτήρα σε σχέση με τη μορφή και τις εκδηλώσεις που τον διέκριναν στη παιδική του ηλικία, της ήρεμης και της σχεδόν ατάραχης εκδήλωσης των συναισθημάτων του, περίοδο όπου επωαζόταν το ερωτικό όνειρο με τη μορφή του παιδικού ερωτικού ιδανικού. Τώρα, στην προχωρημένη εφηβεία, διευρύνονται οι ανομοιότητες αγοριών και κοριτσιών και διαφοροποιούνται οι σχέσεις τους. Στην επιφάνεια προβάλλει η δυνατή επιθυμία διαφορετικής τώρα προσέγγισης, με διαφορετική συνειδητή στόχευση του νέου άρρενα των 16 και πλέον χρόνων, με σκοπό τη διερεύνηση του λογικού, νόμιμου και ηθικού όρου μιας ουσιαστικής γνωριμίας με επακόλουθο όλα τα ενδεχόμενα που συνεπάγεται μια έντιμη σχέση. Αυτή , βέβαια θα ήταν η ιδανική σχέση δύο οποιωνδήποτε συναισθηματικά σχετιζόμενων νέου και νέας.
Τα πράγματα, όμως, δεν είναι τόσο απλά στις ημέρες μας. Οι κοινωνικοί όροι, η ποιότητα της κοινωνικής ζωής, τα κοινωνικά ήθη, οι πολιτισμικές συνθήκες, είναι οι παράμετροι που υπαγορεύουν ή απλά επηρεάζουν την ποιότητα των σχέσεων στην κοινωνική ζωή, διαμορφώνοντας το πολιτιστικό περιεχόμενο, την ιδιαίτερη κουλτούρα της κοινωνίας της νεώτερης εποχής μας. Το πνεύμα αυτό αντανακλάται και στη δική μας, πρώην συντηρητική, κοινωνία, διαμορφώνοντας το περιεχόμενο της κοσμικότητάς μας. Κάτω από αυτές τις αμφιλεγόμενες κοινωνικές συνθήκες ζωής βιώνουν τον αγώνα ανάπτυξης και εξέλιξής τους οι σύγχρονοι έφηβοί μας.* Τα υπόλοιπα είναι ζήτημα έρευνας και ανάλυσης των ανθρωπιστικών επιστημών: Κοινωνιολογίας, Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας.
* Κάποια στοιχεία από το ανέκδοτο βιβλίο μου: « Ψυχολογία της Εφηβείας»
