Από τη θεωρία της οντολογίας (του Γιάννη Γουργιώτη)

Η έννοια της πραγματικότητας. Τι  είναι πραγματικότητα;

Για  να γνωρίσουμε την πραγματικότητα οποιουδήποτε πράγματος, γράφει ο Κάντιος, πρέπει τούτο να προσφέρεται στην αντίληψή μας, να είναι προσιτό στις αισθήσεις μας. Αλλού  γράφει για την απλή έννοια ενός πράγματος. Στην απλή έννοια δεν μπορούμε να βρούμε κανένα τεκμήριο για την ύπαρξή του.

Η έννοια προηγείται από την αντίληψη,  η οποία, όμως, δίνει την ύλη στην έννοια. Αυτό είναι το μοναδικό τεκμήριο της πραγματικότητας, γράφει ο ίδιος ο Καντ.

Προτού να συνεχίσω  με τις οντολογικές αναφορές, που αποτελούν τη βάση για την περαιτέρω  παρουσίαση των απόψεων ιδεαλιστών και ρεαλιστών φιλοσόφων, με αντικείμενο τη γνώση και τις έννοιες που συνδέονται με τη γνώση, είναι απαραίτητο να αναφέρω τη διάκριση φαινομένων και νοητών πραγμάτων. Τα φαινόμενα παραπέμπουν στην εμπειρία, δηλαδή στα πράγματα που βλέπουμε, που ψηλαφούμε,  κλπ.

Πέρα από τα φαινόμενα υπάρχουν τα αφανή ή νοητά πράγματα. Αυτά δεν είναι προσιτά ούτε αποτελούν αντικείμενο επεξεργασίας. Ένα νοητό πράγμα (αντικείμενο), πέρα από ένα φαινόμενο, αποτελεί το καθεαυτό ή καθαυτό αντικείμενο, το όντως Ον.

Τα καθαυτά αντικείμενα είναι απλησίαστα για τη γνώση μας. Η ύπαρξη αυτού του επέκεινα των φαινομένων, που πιστεύεται ότι αποτελεί το απρόσιτο βάθος τους, τον απλησίαστο οντολογικό τους πυρήνα, είναι μια «υπόθεση, όχι απλώς επιτρεπτή, αλλά και αναπόφευκτη».

Ο σχηματισμός των παραστάσεων

Είναι αδύνατο χωρίς αυτή την  «υπόθεση» να εξηγηθεί ο σχηματισμός των παραστάσεων. Οι παραστάσεις σχηματίζονται από την ύλη της εμπειρίας, που προμηθεύουν στη συνείδηση τα αντικείμενα, τα οποία επηρεάζουν την αισθαντικότητά μας και διεγείρουν το νευρικό μας σύστημα, επιφέροντας μεταβολές τις οποίες δέχονται οι αισθήσεις μας

Η διέγερση γίνεται από « κ ά τ ι», το οποίο πρέπει να το υποθέσουμε, λένε τόσο οι ιδεαλιστές όσο και οι ρεαλιστές φιλόσοφοι, όπως π.χ ο ρεαλιστής Χαρτμαν, οι  ιδεαλιστές Καντ, Καρτέσιος κ.ά. Χωρίς αυτό το «κάτι», τα αντκείμενα που επηρεάζουν τον ψυχικό μας μηχανισμό, δε διεγείρονται, δε λειτουργούν, δηλαδή δεν προμηθεύουν στη συνείδηση την ύλη της εμπειρίας, επομένως δε σχηματίζονται παραστάσεις , που είναι η πηγή της πνευματικής μας ζωής.

Οι θέσεις του Ν. XARTMAN

Η γνώση μας δεν υπόκειται  στην αυθαιρεσία του ατομικού μας εγώ,  δεν εξαρτάται από εμάς, λέγει ο Χάρτμαν. Διακρίνουμε, λέγει ο ίδιος, τη γνωσιολογική καθαυτότητα, αφενός,  και αφετέρου την οντολογική καθαυτότητα.

Η γνώση είναι περιορισμένη, απλώνεται  μόνο  σ’ένα τμήμα της έννοιας του αντικειμένου, έως το σημείο όπου το Ον γίνεται αντικείμενο για ένα υποκείμενο, δηλαδή αντικειμενοποιείται.

Πέρα από την περιοχή του αντικειμενοποιημένου όντος, απλώνεται ο απέραντος χώρος του υπεραντικειμενικού.

Μια άλλη διάκριση είναι αυτή που αφορά  στον τομέα του υπέραντικειμενικού. Ξεχωρίζουμε αυτό που είναι προς το παρόν άγνωστο από εκείνο που είναι για πάντα  αδύνατο να γνωριστεί

Το φαινόμενο της γνώσης, αν αναλυθεί, μας οδηγεί στο να παραδεχτούμε την ύπαρξη ενός οντολογικού στρώματος που βρίσκεται στα βάθη κάθε αντικειμένου γνώσης, λέγει ο Χάρτμαν. Πώς όμως πρέπει να νοηθεί αυτό καθαυτό το πράγμα, δηλαδή  η οντολογική καθαυτότητα του ΕΙΝΑΙ, ποια είναι η σημασία του; Ο Χάρτμαν δε δίνει απάντηση στο ερώτημα. Λέγει μόνο πως το θέμα αυτό δεν ανήκει στη Φαινομενολογία. Κατά βάθος  δεν είναι ψυχολογικό ούτε λογικό, αλλά μεταφυσυκό

 Ο σχηματισμός των παραστάσεων

Είναι προφανές ότι υπάρχουν  διαφορές  μεταξύ των φιλοσόφων της οντολογικής θεωρίας. Όλοι όμως, ρεαλιστές και ιδεαλιστές, αφενός στην ανάλυση  του αντικειμένου ή φαινομένου και αφετέρου του πράγματος καθαυτό, ήτοι του επέκεινα του φαινομένου, όπου είναι το νοούμενο ή  νοητό αντικείμενο, καταφεύγουν στην έννοια της  «υπόθεσης» ως αναγκαίου όρου, ώστε να γίνει αποδεκτή η παραδοχή  της ύπαρξης του επέκεινα των φαινομένων. Χωρίς αυτή την υ π ό θ ε σ η που είναι αναπόφευκτη, είναι αδύνατο να εξηγηθεί ο σχηματισμός των παραστάσεων. Εξηγώ πιο πάνω τη σημασία τους για τον πνευματικό μηχανισμό.

Τι υπονοούν οι φιλόσοφοι με την αναφορά τους στην αναπόφευκτη υπόθεση και στις a priori καταστάσεις για τον όρο της καθαυτότητας των πραγμάτων;

Η τάξη της Φύσης που μας αποκαλύπτει η εμπειρία, είναι η συμβολική γλώσσα του Θεού. Ο Θεός αποτυπώνει στη συνείδησή μας τις αισθητηριακές

εικόνες των πραγμάτων με ορισμένη αλληλουχία και τάξη κι έτσι σχηματίζεται μέσα στο πνεύμα μας η εποπτεία της πραγματικότητας, όπως μας την παρουσιάζουν οι αισθήσεις.

Προκύπτει εδώ  μια αναντίρρητη αποκάλυψη για το «κινούν» δημιουργικό αίτιο και την εγκυρότητα της θαυμάσιας πνευματικής δομής της φιλοσοφικής σκέψης. Το αίτιο και η θαυμάσια δημιουργική φιλοσοφική παραγωγή ανήκουν στο Θεό. Πολύ παραστατικά το τεκμηριώνουν  αυτό οι μεγάλοι ιδεαλιστές φιλόσοφοι.

O Καρτέσιος (Descartes ) το διατυπώνει πολύ χαρακτηριστικά: « Η αλήθεια του εξωτερικού κόσμου παράγεται από την αλήθεια του Θεού και χωρίς αυτή δεν μπορεί μόνη της να σταθεί. Επίσης, η ανθρώπινη νόηση δεν μπορεί να ξέρει με απόλυτη βεβαιότητα πότε με τις κρίσεις ή τις κλίσεις της βρίσκεται στα χέρια του Θεού και πότε παγιδεύεται από τις καταχθόνιες μηχανές του πονηρού δαίμονα. Για  να αποκλειστεί το ενδεχόμενο τούτο, μια λύση υπάρχει: όλα να τα περιλάβουμε  μέσα στην ουσία ή στη συνείδηση του Θεού, ώστε από αυτόν τα πάντα να απορρέουν».

Οι θέσεις του Μπέρκλεϊ.(Berkeley).

O Ιρλανδός Επίσκοπος Μπέρκλεϊ, αν και οπαδός του ιδεαλισμού, δεν ασπάστηκε τον άκρατο υποκειμενικό ιδεαλισμό. Προτίμησε να στεγάσει τη θεωρία του κάτω από μια μεταφυσική που έλυνε δογματικά τις απορίες. Για τις ιδέες γράφει: «Είναι  τα αντικείμενα, όχι της ατομικής , αλλά της συνείδησης του Θεού, που μέσα στην ουσία του περιέχει τον κόσμο, όπως  το σύμπαν της εμπειρίας κλείνεται μέσα στην ψυχή μας με τη μορφή των παραστάσεων(δογματικός ρεαλισμός του Μπέρκλεϊ).

Γιάννης Γουργιώτης
25/8/2025

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ Η Ειδική Αγωγή στην Ελλάδα: μια ιστορία καλών προθέσεων και κακών εφαρμογών (του Γιώργου Καρανάσιου)