Το ξεχασμένο κάτεργο της Καρυάς συμβολίζει τον θάνατο της μνήμης των θυμάτων της Κατοχής» λέει ο ιστορικός, επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ρέγκενσμπουργκ Ιάσονας Χανδρινός και μας συστήνει ένα «τυφλό σημείο» στη συλλογική μνήμη, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά σε συνέντευξή του στην εφημερίδα "Αυγή".

Το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας της Καρυάς στη Φθιώτιδα, που δημιουργήθηκε το 1943 από τα κατοχικά στρατεύματα κατοχής, εξαρχής λειτούργησε ως «δαντική κόλαση». Έτσι το περιέγραψε ο συγγραφέας Γιώργος Βαφόπουλος, που έτυχε να το δει ως επιβάτης ενός τρένου που περνούσε από το σημείο εκείνη την εποχή. Ελάχιστες άλλες μαρτυρίες υπάρχουν. «Δεκάδες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πέθαναν ή δολοφονήθηκαν σ’ αυτό το κάτεργο και είναι ακόμα θαμμένοι εκεί. Ο ομαδικός τους τάφος δεν έχει ακόμα εντοπιστεί» λέει ο γνωστός ιστορικός. Η ύπαρξη του στρατοπέδου αποκαλύφθηκε τυχαία, όταν ο Ανδρέας Ασσαέλ, συλλέκτης και ερευνητής, εντόπισε φωτογραφίες του σε ένα παλαιοπωλείο στο Μόναχο. Ανάμεσα στις 400 φωτογραφίες της συλλογής, οι 80 προέρχονταν από το στρατόπεδο της Καρυάς, μοναδικό τεκμήριο όσων υπέστησαν οι έγκλειστοί του.

Η ιστορία του τόπου μαρτυρίου για περίπου 300 με 500 Θεσσαλονικείς Εβραίους έρχεται τώρα στο προσκήνιο με αφορμή το πρόγραμμα «Καρυά 1943. Εβραϊκή καταναγκαστική εργασία και Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα» και την ομότιτλη δίγλωσση έκθεση που οργανώνει το Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, η οποία θα εγκαινιαστεί τον Σεπτέμβριο στη γερμανική πρωτεύουσα και τον Οκτώβριο στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς. Ο Ιάσονας Χανδρινός, βασικός επιστημονικός συνεργάτης του Κέντρου για το πρόγραμμα και την έκθεση, μιλάει για τον παροπλισμένο αυτό σταθμό-κάτεργο, για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης των έγκλειστων, για τις δραπετεύσεις και τις δολοφονίες, για τους ελάχιστους επιζώντες του που μετά πήραν το τελευταίο τρένο που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη για το Άουσβιτς, για τον επιζώντα και των δύο στρατοπέδων που συνάντησε στην Ιερουσαλήμ, για όσα δεν γνωρίζουμε για τα ελληνικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Επισημαίνει ότι «η μνήμη της Κατοχής σκόπιμα υποβαθμίζεται από την Πολιτεία» και εξηγεί ότι «στρατόπεδα όπως η Καρυά ξεχάστηκαν γιατί υπερισχύει η μνήμη του Άουσβιτς».

- Ένα σιδηροδρομικό κάτεργο ξεχασμένο για περισσότερα από 80 χρόνια. Τι ακριβώς συνέβη στην Καρυά της Φθιώτιδας το 1943;

Τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής είχαν μεγάλη ανάγκη τη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Θεσσαλονίκης γιατί ήταν ο κύριος συγκοινωνιακός άξονας της χώρας, άρα πολύτιμος για τη μεταφορά στρατευμάτων, υλικών, πυρομαχικών και λεηλατημένων πρώτων υλών και προϊόντων. Οι ναζί έκαναν διαρκώς επεκτάσεις στο δίκτυο, ενώ χρειαζόταν να επιδιορθώνουν συχνά τη γραμμή λόγω των συνεχών σαμποτάζ από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, ειδικά στη Στερεά Ελλάδα. Κυρίως μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου τον Νοέμβριο του 1942, οι εργασίες στο σιδηροδρομικό δίκτυο εντάθηκαν και αυξήθηκε παράλληλα η ανάγκη για εργατικά χέρια. Αυτά τα εργατικά χέρια βρήκαν οι ναζί στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, που το 1943 σύρθηκαν κυριολεκτικά κατά εκατοντάδες στα τρία μεγάλα στρατόπεδα εργασίας που στήθηκαν στην Καρυά, στο Λιανοκλάδι και στη Θήβα. Ειδικά στην Καρυά εργάστηκαν μόνο Εβραίοι σε συνθήκες απάνθρωπες.

(Φωτο: Εβραίοι φτάνουν στον σταθμό της Καρυάς τον Απρίλιο του 1943 κατευθείαν από τη Θεσσαλονίκη φορώντας ακόμα τα κίτρινα αστέρια τους - συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ)

- Γνωρίζουμε για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εργασίας σε πόλεις της Κεντρικής Ευρώπης αλλά δεν ξέραμε μέχρι τώρα ότι υπήρχαν και στην Ελλάδα. Τι συνέβαινε σ’ αυτά τα τρία στρατόπεδα; Διαφοροποιούνται μεταξύ τους, διαφοροποιούνται τα ελληνικά από τα ευρωπαϊκά;

Η ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων χτύπησε και την Ελλάδα αφανίζοντας περίπου το 85% του ντόπιου εβραϊκού πληθυσμού. Εκτός από τους μαζικούς εκτοπισμούς, οι Εβραίοι υπέστησαν και την καταναγκαστική εργασία, κάτι που στην Ελλάδα δεν γνωρίζουμε επαρκώς. Επίσης, αγνοούμε πολλά για το σύστημα στρατοπέδων και φυλακών συνολικά, που και στη χώρα μας υπήρξε εκτεταμένο. Η ελληνική εμπειρία διαφέρει από την ευρωπαϊκή ουσιαστικά μόνο ως προς την κλίμακα, δηλαδή στο μέγεθος των στρατοπέδων, στον αριθμό των κρατουμένων και των θυμάτων. Τα τρία αυτά στρατόπεδα ήταν αμιγώς στρατόπεδα εργασίας στα οποία οι κρατούμενοι ήταν αναγκασμένοι να δουλεύουν σε έργα που εξυπηρετούσαν αποκλειστικά τις στρατηγικές ανάγκες του γερμανικού στρατού κατοχής. Επίσης, ήταν τα μόνα στα οποία βρέθηκαν Εβραίοι της Θεσσαλονίκης. Σήμερα γνωρίζουμε αρκετά για τους εκτοπισμούς στο Άουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα εξόντωσης της ναζιστικής Γερμανίας, αλλά για την καταναγκαστική τους εργασία στην ίδια την Ελλάδα ξέρουμε ελάχιστα. Σχετικά γνωστή είναι, για παράδειγμα, η συγκέντρωση στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης στις 11 Ιουλίου 1942, που ήταν και η αρχή της καταναγκαστικής εργασίας για τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης. Ήταν το πρώτο δείγμα του τι θα επακολουθούσε και ταυτόχρονα μια ισχυρή ένδειξη ότι οι ναζί σκόπευαν να εκμεταλλευτούν μέχρι θανάτου την εργατική δύναμη των Εβραίων. Στην Καρυά αυτό το «μέχρι θανάτου» βρήκε την πλήρη του εφαρμογή.

- Τι γινόταν στην Καρυά;

Την περίοδο Μαρτίου-Απριλίου του 1943 στάλθηκαν στην Καρυά 300 με 500 άντρες που είχαν κυριολεκτικά απαχθεί τις προηγούμενες μέρες από εβραϊκές συνοικίες της Θεσσαλονίκης οι οποίες μόλις είχαν μετατραπεί σε γκέτο. Είναι μια διαδικασία που γίνεται παράλληλα με τους μαζικούς εκτοπισμούς στο Άουσβιτς - μην ξεχνάμε ότι το πρώτο τρένο για το στρατόπεδο του θανάτου αναχωρεί στις 15 Μαρτίου. Στην Καρυά αυτοί οι άνθρωποι αναγκάζονται να δουλεύουν νυχθημερόν σε δωδεκάωρες βάρδιες. Οι Γερμανοί τους ανάγκασαν να προεκτείνουν μια παρακαμπτήρια γραμμή του δικτύου προκειμένου να σταθμεύουν εκεί περισσότεροι συρμοί και να αυξάνεται η κυκλοφορία των τρένων. Αυτή η παρακαμπτήριος έπρεπε να περάσει μέσα από ένα βουνό το οποίο οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να σκάψουν έχοντας στη διάθεσή τους κυρίως κασμάδες και φτυάρια. Τους έβαλαν δηλαδή να κάνουν κάτι υπεράνθρωπο.

- Υπάρχουν στοιχεία για τη ζωή στο συγκεκριμένο στρατόπεδο;

Οι κρατούμενοι δούλευαν με ελάχιστο φαγητό και σχεδόν καθόλου νερό. Κοιμόντουσαν σε πρόχειρες ξύλινες παράγκες και δεν τους δόθηκαν καθόλου ρούχα ή παπούτσια, με αποτέλεσμα πολλοί να είναι ξυπόλητοι. Εργάζονταν κάτω από συνεχείς απειλές και χτυπήματα από τους Γερμανούς φρουρούς. Ορισμένοι δολοφονήθηκαν επιτόπου επειδή δεν δούλευαν αρκετά γρήγορα. Το στρατόπεδο, όσο καιρό λειτούργησε, δηλαδή μέχρι τις αρχές Αυγούστου του 1943, ήταν αποκλεισμένο από την γύρω περιοχή. Ακόμα και οι ντόπιοι από τα γύρω χωριά δεν γνώριζαν τι συνέβαινε εκεί. Υπάρχουν ωστόσο μαρτυρίες ανθρώπων που πέρασαν με το τρένο ως επιβάτες από την Καρυά, γιατί η κυκλοφορία συνεχιζόταν, και είδαν τη φρίκη του εργοταξίου με τα μάτια τους. Ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας Γιώργος Βαφόπουλος, που ήταν ένας απ’ αυτούς τους επιβάτες, το περιγράφει σε κείμενό του ως «δαντική κόλαση». Δεκάδες Εβραίοι πέθαναν ή δολοφονήθηκαν σ’ αυτό το κάτεργο και είναι ακόμα θαμμένοι εκεί. Ο ομαδικός τους τάφος δεν έχει ακόμα εντοπιστεί.

- Γιατί μιλάς για ομαδικό τάφο;

Γιατί υπάρχουν σκόρπιες ενδείξεις από αφηγήσεις κυρίως ντόπιων ότι οι νεκροί Εβραίοι θάβονταν όλοι μαζί. Άλλες μαρτυρίες λένε ότι τα πτώματα πετάγονταν σε χαράδρα μαζί με τα μπάζα της εκχωμάτωσης. Κάτοικοι της περιοχής θυμόντουσαν ότι, μετά τον πόλεμο, με την υποχώρηση του εδάφους από βροχές εμφανίζονταν ανθρώπινα οστά.

- Συνέβαιναν όλα αυτά και τα μαθαίνουμε τώρα, 81 χρόνια μετά; Πώς κρύφτηκε τόσο καλά αυτό το μυστικό;

Η Καρυά είναι ένα τυφλό σημείο στη συλλογική μας μνήμη, ακόμα και για τους ίδιους τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Οι επιζώντες του στρατοπέδου, όταν τελείωσε το έργο, οδηγήθηκαν πίσω στη Θεσσαλονίκη και φορτώθηκαν στο τελευταίο τρένο με κατεύθυνση το Άουσβιτς στις 10 Αυγούστου του 1943. Όπως καταλαβαίνετε, ελάχιστοι επέζησαν και των δύο στρατοπέδων, η ιστορία ξεχάστηκε. Αυτή την ιστορία δεν θα τη γνωρίζαμε ούτε εμείς οι ιστορικοί αν δεν είχε εντοπιστεί, εντελώς τυχαία, σε ένα παζάρι στο Μόναχο, η φωτογραφική συλλογή ενός Γερμανού μηχανικού που περιλαμβάνει 80 φωτογραφίες μέσα από το κολαστήριο της Καρυάς. Ο μηχανικός αυτός έχει στο μεταξύ ταυτοποιηθεί. Ήταν ο Χανς Ρέσλερ από τη Νυρεμβέργη, μέλος του ναζιστικού κόμματος και υπεύθυνος του εργοταξίου της Καρυάς ως αξιωματικός της παραστρατιωτικής οργάνωσης Todt, η οποία αναλάμβανε όλες τις κατασκευαστικές εργασίες στη ναζιστική Γερμανία και στις κατεχόμενες χώρες. Ήταν με δυο λόγια ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις γερμανικές επιχειρήσεις και στη ναζιστική στρατιωτική μηχανή. Μπορεί να πει κανείς ότι αυτές τις φωτογραφίες τις τράβηξε για να εμπλουτίσει το βιογραφικό του. Τη συλλογή αυτή που, εκτός από 80 της Καρυάς, περιλαμβάνει συνολικά 400 φωτογραφίες από την Ελλάδα, μεταξύ των οποίων και άλλα εργοτάξια-στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, την εντόπισε πριν από 20 χρόνια στο Μόναχο ο Ανδρέας Ασσαέλ, συλλέκτης, ερευνητής και γιος επιζώντα Εβραίου της Θεσσαλονίκης, από τους λίγους μάλιστα που σώθηκαν κρυμμένοι μέσα στην κατεχόμενη πόλη. Με βάση τις φωτογραφίες, ο Ασσαέλ ξεκίνησε μια προσωπική έρευνα εξακρίβωσης του εγκλήματος της Καρυάς. Εντόπισε κάποιους από τους ελάχιστους επιζώντες, επισκέφθηκε και χαρτογράφησε τον τόπο. Αξίζει να πούμε ότι ο σταθμός της Καρυάς λειτουργούσε μέχρι πριν από 10 χρόνια. Το 2019 παρουσίασε τα αποτελέσματα της έρευνάς του στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας στο Βερολίνο, το οποίο, μαζί με άλλους συνεργαζόμενους φορείς, μεταξύ των οποίων και το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έχουν αναλάβει τη διεκπεραίωση του προγράμματος με τον τίτλο «Καρυά 1943. Εβραϊκή καταναγκαστική εργασία και το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα», στο πλαίσιο του οποίου οργανώνεται η ομότιτλη δίγλωσση μουσειακή έκθεση που θα εγκαινιαστεί τον Σεπτέμβριο στο Βερολίνο και τον Οκτώβριο στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς.

(Φωτο: «Επί το έργον» - συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ)

- Ποιος ο στόχος και ποια τα εκθέματα της έκθεσης εκτός από τις φωτογραφίες της συλλογής;

Η έκθεση απευθύνεται στο κοινό των δύο χωρών και δίνει βασικές πληροφορίες γύρω από τη γερμανική κατοχή στην Ελλάδα, το Ολοκαύτωμα, την καταναγκαστική εργασία, τις αγριότητες των ναζί, την ελληνική Αντίσταση. Στο επίκεντρο είναι το στρατόπεδο της Καρυάς με βάση αυτές τις σπάνιες φωτογραφίες, τις λίγες μαρτυρίες επιζώντων Εβραίων αλλά και ένα τραπέζι πολυμέσων στο οποίο θα παρουσιάζονται ψηφιακά τοπογραφικά μοντέλα του στρατοπέδου. Το πρόγραμμα και η έκθεση έχουν μια σαφή εκπαιδευτική διάσταση με σκοπό να γνωρίσουν πρωτίστως φοιτητές και μαθητές από τις δύο χώρες τις θηριωδίες των ναζί στην Ελλάδα.

- Πόσοι επέζησαν από την Καρυά;

Οι φωνές των επιζώντων που διαθέτουμε από την Καρυά ανήκουν σχεδόν αποκλειστικά σε όσους κατάφεραν να δραπετεύσουν. Συνολικά πρέπει να δραπέτευσαν γύρω στα 10 άτομα. Οι περισσότεροι κατέφυγαν στους αντάρτες του ΕΛΑΣ της περιοχής κι αυτό συνδέει κατεξοχήν την Καρυά με την εβραϊκή συμμετοχή στην Αντίσταση, άλλο ένα φαινόμενο που δεν έχει φωτιστεί επαρκώς στη χώρα μας και εξηγεί ως έναν βαθμό την ηθελημένη ή αθέλητη σιωπή των επιζώντων.

- Υπήρξαν επιζώντες και της Καρυάς και του Άουσβιτς;

Τα στοιχεία μας για το τι απέγιναν οι επιζώντες της Καρυάς στο Άουσβιτς είναι ελάχιστα. Μέχρι πριν από λίγους μήνες δεν γνωρίζαμε καν αν υπήρχαν επιζώντες και των δύο στρατοπέδων. Ο Ανδρέας Ασσαέλ πίστευε επί χρόνια, από μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής, ότι οι Εβραίοι της Καρυάς δολοφονήθηκαν όλοι εκεί, ότι δηλαδή δεν υπήρχαν επιζώντες για να εκτοπιστούν στο Άουσβιτς. Αυτό είναι πολύ ενδεικτικό της μεγάλης έλλειψης στοιχείων γύρω από το θέμα. Μέχρι τώρα έχουμε ταυτοποιήσει γύρω στα 15 ονόματα επιζώντων της Καρυάς. Ανάμεσά τους είναι και ελάχιστοι που επέζησαν και του Άουσβιτς.

- Εσύ έχεις μιλήσει με κάποιους από τους επιζώντες;

Εγώ συμμετέχω στο πρόγραμμα από το 2019, όταν ξεκίνησε η πιλοτική του φάση, και τώρα είμαι ο βασικός επιστημονικός συνεργάτης στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας. Η σχέση μου με την Καρυά ξεκίνησε όμως το 2010, όταν είχα την τύχη να συνομιλήσω με έναν από τους επιζώντες στο πλαίσιο της δουλειάς μου στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος. Συναντηθήκαμε στο σπίτι του στην Ιερουσαλήμ. Ήταν ο Δαβίδ Μπρούδο, γεννημένος το 1924 στη Θεσσαλονίκη. Θυμάμαι, μου αφηγήθηκε ότι στην Καρυά έθαψε με τα ίδια του τα χέρια έναν αγαπημένο του ξάδελφο που πέθανε εκεί από τις κακουχίες. Δραπέτευσε και εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ, όπου έγινε υπεύθυνος εφοδιασμού του αρχηγείου Παρνασσίδας. Στον Εμφύλιο, το 1945, συνελήφθη ως κομμουνιστής, καταδικάστηκε σε θάνατο και έμεινε στη φυλακή ως το 1955, όταν και απελάθηκε στο Ισραήλ κατόπιν συμφωνίας της ελληνικής και της ισραηλινής κυβέρνησης. Η πίκρα του για την Καρυά συναγωνιζόταν τον καημό του για την κατοπινή του περιπέτεια. Μου είχε πει ότι αποφάσισε να δραπετεύσει από την πρώτη στιγμή που βρέθηκε σ’ αυτό το κολαστήριο γιατί, όπως είπε πολύ χαρακτηριστικά, αμέσως κατάλαβε ότι εκεί δεν θα επιβίωνε. Και βέβαια, το μίσος του για τους Γερμανούς ήταν έντονο σε όλη τη συζήτησή μας. Πέθανε έναν χρόνο μετά τη συνάντησή μας. Όμως στην έκθεση η ιστορία του θα παρουσιαστεί μαζί με τις ιστορίες ακόμα έξι Εβραίων που βρέθηκαν στην Καρυά.

- Η Καρυά δεν έχει καταχωρηθεί στη συλλογική μνήμη. Υπάρχουν πολλές τέτοιες άγνωστες ιστορίες ακόμα;

Στην Ελλάδα το Ολοκαύτωμα άργησε να ενταχθεί και στην ιστοριογραφία και στη συλλογική μνήμη. Στην έρευνα και στη δημόσια συζήτηση κυριαρχούν οι εμπειρίες των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εξόντωσης, κάτι που ισχύει και για τους ίδιους τους επιζώντες. Μπορούμε να πούμε με δυο λόγια ότι στρατόπεδα όπως η Καρυά «ξεχάστηκαν» γιατί υπερισχύει η μνήμη του Άουσβιτς. Από την άλλη, έξω από το πλαίσιο του Ολοκαυτώματος, η ελληνική συλλογική μνήμη της Κατοχής συνεχίζει να αγνοεί φαινόμενα σημαντικά, όπως είναι η καταναγκαστική εργασία όχι μόνο των Εβραίων αλλά και του υπόλοιπου πληθυσμού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Κρήτη, που αν και βίωσε την καταναγκαστική εργασία με συστηματικό τρόπο, αυτή η εμπειρία υποφωτίζεται μπροστά στις άλλες αγριότητες που διέπραξαν τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής στο νησί, μπροστά δηλαδή στις εκτελέσεις, στις καταστροφές χωριών κ.λπ. Η ελληνική ιστοριογραφία υπολείπεται αρκετά σε σχέση με τη διεθνή, η οποία έχει μελετήσει σε βάθος τέτοια φαινόμενα. Και βέβαια δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η μνήμη της Κατοχής σκόπιμα υποβαθμίζεται από την Πολιτεία και τους αρμόδιους κρατικούς φορείς. Το ξεχασμένο κάτεργο της Καρυάς συμβολίζει τη διπλή δολοφονία των θυμάτων της Κατοχής.