Διερεύνηση/Καταγραφή των ασθενειών και των εντομολογικών εχθρών που προσβάλλουν την καλλιέργεια στέβιας στην Μεσόγειο (από το φυτώριο στον αγρό) και ενσωμάτωση συστημάτων ευφυούς γεωργίας και μοντέλων πρόβλεψης για την αντιμετώπιση τους

Η στέβια (Stevia rebaudiana Bertoni) αποτελεί μια ανερχόμενη καλλιέργεια υψηλής προστιθέμενης αξίας με ιδιαίτερη οικονομική και διατροφική σημασία, λόγω της ικανότητάς της να παράγει φυσικά γλυκαντικά χωρίς θερμίδες από τα φύλλα της. Η χρήση της ως φυσικό υποκατάστατο της ζάχαρης αυξήθηκε ραγδαία τα τελευταία χρόνια, καθώς το καταναλωτικό ενδιαφέρον για υγιεινή διατροφή ενισχύει διαρκώς τη ζήτηση για προϊόντα στέβιας. 

Στην Ελλάδα και γενικότερα στη Μεσόγειο, περιοχές με ήπιο θερμομεσογειακό κλίμα και γόνιμα, καλά στραγγιζόμενα εδάφη (π.χ. περιοχές της Κεντρικής Ελλάδας όπως ο Νομός Φθιώτιδας) προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες για την εγκατάσταση και ανάπτυξη της καλλιέργειας. Βασική πρόκληση για τη σταθερή και ποιοτική παραγωγή γλυκοζιτών στέβιας αποτελεί η ευαισθησία του φυτού σε ακραίες κλιματικές μεταβολές και μικροπεριβαλλοντικές διακυμάνσεις, που επιδρούν άμεσα στην ανάπτυξη των φυτών, στη συγκέντρωση των δραστικών γλυκοζιτών στα φύλλα και στην πιθανότητα προσβολής από ασθένειες. Αν και η στέβια παρουσιάζει καλή προσαρμοστικότητα σε διάφορους τύπους εδαφών και κλίματος, η κλιματική αλλαγή και οι αυξανόμενες διακυμάνσεις σε θερμοκρασία και υγρασία καθιστούν αναγκαία την υιοθέτηση καινοτόμων πρακτικών και ευφυών τεχνολογιών για παρακολούθηση και παρέμβαση. Στόχος είναι η πρόληψη των προσβολών και η αποτροπή εξάπλωσης ασθενειών ή εχθρών που θα μπορούσαν να υποβαθμίσουν το τελικό προϊόν. 

Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κυριότερες ασθένειες και εντομολογικοί εχθροί της στέβιας από το στάδιο του φυτωρίου έως τον αγρό στη Μεσόγειο, καθώς και οι μέθοδοι εντοπισμού τους και οι σύγχρονες προσεγγίσεις ευφυούς γεωργίας για την αντιμετώπισή τους.

Κύριοι Εντομολογικοί Εχθροί της Στέβιας στη Μεσόγειο

Η στέβια θεωρείται γενικά ένα ανθεκτικό φυτό έναντι εντομολογικών προσβολών, όμως έχουν καταγραφεί αρκετοί εχθροί της καλλιέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο. Μελέτες μετά το 2010 τεκμηριώνουν πάνω από 20 είδη εντόμων που συνδέονται με αγρούς στέβιας διεθνώς. Σε επιδημιολογική καταγραφή στην Αίγυπτο, βρέθηκε ότι τουλάχιστον 20 είδη εντόμων (από 9 διαφορετικές τάξεις) απαντώνται σε φυτείες στέβιας – οι συχνότεροι ήταν οι αλευρώδεις (Bemisia tabaci), οι θρίπες (Thrips tabaci) και φυλλοκνίστες/τζιτζικάκια του γένους Empoasca, ενώ οι αφίδες και άλλα είδη ήταν λιγότερο συχνά. 

Γενικά, οι σημαντικότεροι εχθροί της στέβιας στην Μεσόγειο θεωρούνται οι θρίπες, οι αφίδες και οι αλευρώδεις, οι οποίοι όμως δεν προκαλούν σημαντική οικονομική ζημία στην καλλιέργεια.

Κύριες Ασθένειες της Στέβιας στη Μεσόγειο

Η Stevia rebaudiana είναι ευάλωτη σε ένα εύρος παθογόνων (μυκητολογικών, βακτηριακών και ιογενών) που μπορούν να επηρεάσουν την ανάπτυξη, την υγεία και την απόδοση της καλλιέργειας. Οι ασθένειες αυτές προκαλούν σοβαρές ζημιές, μειώνοντας τόσο την ποιότητα όσο και την παραγωγικότητα. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες – κυρίως η θερμοκρασία του αέρα και η σχετική υγρασία – επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη και εξάπλωσή τους, παίζοντας καθοριστικό ρόλο στη βιολογική δραστηριότητα των παθογόνων και στην ευαισθησία των φυτών. Ακολουθεί καταγραφή των σημαντικότερων ασθενειών ανά κατηγορία.

Μυκητολογικές ασθένειες

• Σεπτορία (Septoria steviae) 
• Φουζάριο (Fusarium oxysporum) 
• Λευκή σήψη – Σκληρωτίνια (Sclerotinia sclerotiorum) 
• Τήξη σπορείων (Damping-off) 
• Ωίδιο (Erysiphe cichoracearum) 
• Σήψη στελεχών από Sclerotium rolfsii 

Βακτηριακές ασθένειες

• Βακτηριακή κηλίδωση φύλλων – Προκαλείται από Xanthomonas campestris pv. steviae και αποτελεί τη σημαντικότερη βακτηριακή ασθένεια της στέβιας. 
• Βακτηριακή κηλίδωση από Pseudomonas – Ένα παθογόνο Pseudomonas cichorii έχει αναφερθεί να προκαλεί κηλιδώσεις σε φύλλα στέβιας (καταγραφή στη Φλόριντα των ΗΠΑ), αν και μέχρι σήμερα δεν έχει αναφερθεί αντίστοιχη εμφάνιση στην Ευρώπη. 

Ιογενείς ασθένειες

Η καλλιέργεια της στέβιας μπορεί επίσης να πληγεί από ορισμένους φυτοπαθογόνους ιούς, εκ των οποίων ξεχωρίζουν δύο ιδιαίτερα σημαντικοί:

• Ιός Κηλιδωτού Μαρασμού Ντομάτας (Tomato Spotted Wilt Virus, TSWV) – Ιός της οικογένειας Bunyaviridae (γένος Orthotospovirus) που μεταδίδεται από θρίπες. 
• Ιός Του Μωσαϊκού του Αγγουριού (Cucumber Mosaic Virus, CMV) – Ιός της οικογένειας Bromoviridae (γένος Cucumovirus) που μεταδίδεται από αφίδες. 

Οι ιογενείς προσβολές έχουν πολύ αρνητική επίδραση στη στέβια, καθώς μειώνουν τη φυλλική μάζα και επιβραδύνουν την ανάπτυξη των φυτών, οδηγώντας σε μειωμένη παραγωγή γλυκοζιτών και απόδοση ανά στρέμμα. Σε σοβαρές περιπτώσεις, μπορεί να προκληθεί εκτεταμένη νέκρωση βλαστών ή ακόμα και ολική απώλεια φυτών στην καλλιέργεια. Η αντιμετώπιση των ιώσεων βασίζεται πρωτίστως στην πρόληψη: έλεγχος των εντόμων-φορέων (π.χ. αφίδων και θριπών) με κατάλληλα μέσα, χρήση υγιούς πολλαπλασιαστικού υλικού και ανθεκτικών ποικιλιών (εφόσον υπάρχουν), καθώς και η απομάκρυνση και καταστροφή των προσβεβλημένων φυτών για περιορισμό της διασποράς.

Μέθοδοι Εντοπισμού και Αξιολόγησης των Προσβολών

Η έγκαιρη διάγνωση των ασθενειών και εχθρών στη στέβια είναι ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική αντιμετώπισή τους. Ακολουθούν βασικές μέθοδοι παρακολούθησης και αξιολόγησης των προσβολών από το στάδιο του φυτωρίου έως τον αγρό:

Τακτική επιθεώρηση φυτών: Ο συστηματικός έλεγχος των φυτών στο φυτώριο και στον αγρό για ύποπτα συμπτώματα είναι πρωταρχικό μέτρο. Οι καλλιεργητές θα πρέπει να επιθεωρούν καθημερινά ή εβδομαδιαία τα φυτά για σημεία μαρασμού, κιτρίνισμα φύλλων, κηλίδες, σήψεις στη βάση των στελεχών, έντομα στην κάτω πλευρά των φύλλων κ.ο.κ. Κατά τη διάρκεια περιόδων υψηλού κινδύνου (π.χ. θερμές και υγρές περίοδοι), συνιστάται καθημερινή παρακολούθηση για εμφάνιση ύποπτων συμπτωμάτων, ώστε να εντοπιστούν άμεσα τυχόν αρχικές προσβολές. Για παράδειγμα, σε ημέρες υψηλού ρίσκου φουζαρίωσης οι παραγωγοί συμβουλεύονται να εξετάζουν τα φυτά για σημάδια μαρασμού ή καστανές γραμμώσεις στα αγγεία, ενώ σε ημέρες υψηλού κινδύνου για σεπτορία να ελέγχουν για ύποπτες κηλίδες στα φύλλα. Η έγκαιρη ανίχνευση των πρώτων εστιών επιτρέπει παρεμβάσεις (π.χ. αφαίρεση προσβεβλημένων φύλλων/φυτών, τοπικές εφαρμογές φυτοπροστασίας) πριν η προσβολή επεκταθεί.

Παγίδες και παρακολούθηση εντόμων: Η χρήση παγίδων (π.χ. κολλητικές παγίδες κίτρινου/μπλε χρώματος) σε θερμοκήπια και αγρούς μπορεί να βοηθήσει στον έγκαιρο εντοπισμό πληθυσμών ιπτάμενων εντομών όπως οι αλευρώδεις, οι αφίδες και οι θρίπες. Οι παγίδες αυτές προσελκύουν τα έντομα και παρέχουν μια ένδειξη της παρουσίας/πυκνότητάς τους, λειτουργώντας ως σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης. Επιπλέον, η οπτική παρατήρηση της νέας βλάστησης για σημάδια προσβολής (π.χ. παραμορφώσεις από θρίπες, μελιτώματα από αφίδες) συμπληρώνει την εικόνα. Ο συνδυασμός παγίδων και επιτόπιων δειγματοληψιών επιτρέπει την αξιολόγηση του πληθυσμιακού δυναμικού των εχθρών και ενημερώνει για την ανάγκη επέμβασης.

Έλεγχος υγιεινής και καθαρού πολλαπλασιαστικού υλικού: Η διασφάλιση ότι τα σπορόφυτα και τα μοσχεύματα στέβιας που προέρχονται από το φυτώριο είναι υγιή και απαλλαγμένα από παθογόνα είναι κρίσιμη. Ορισμένα παθογόνα δεν μεταδίδονται με τον σπόρο αλλά μπορούν να διαδοθούν μέσω μολυσμένων φυταρίων – χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σεπτόρια, που δεν μεταδίδεται σπορικά αλλά μπορεί να εξαπλωθεί με μολυσμένα φυτά μεταφύτευσης, έρριζα μοσχεύματα ή ριζώματα. Συνεπώς, τα φυτώρια θα πρέπει να εφαρμόζουν αυστηρά πρωτόκολλα υγιεινής (απολύμανση εργαλείων, απομόνωση παρτίδων, χρήση αποστειρωμένου υποστρώματος) και οι παραγωγοί να προμηθεύονται πιστοποιημένο υγιές υλικό. Επιπλέον, η απομάκρυνση και καταστροφή φυτικών υπολειμμάτων από το χωράφι μετά τη συγκομιδή μειώνει τα ενδογενή μολύσματα που μπορεί να διαχειμάσουν και να μολύνουν την επόμενη καλλιέργεια.

Χρήση δεικτών και αισθητήρων για έμμεση ανίχνευση: Οι σύγχρονες τεχνολογίες επιτρέπουν την παρακολούθηση περιβαλλοντικών παραμέτρων που σχετίζονται με την εμφάνιση ασθενειών. Για παράδειγμα, η διαφορά θερμοκρασίας αέρα–σημείου δρόσου (Dew Point Depression, DPD) αποτελεί έναν χρήσιμο δείκτη του βαθμού κορεσμού της ατμόσφαιρας σε υδρατμούς. Χαμηλές τιμές DPD (μικρή διαφορά θερμοκρασίας αέρα και σημείου δρόσου) υποδηλώνουν κορεσμένη υγρασία, αυξημένο σχηματισμό δροσιάς και παρατεταμένη υγρασία φύλλων – συνθήκες που ευνοούν ιδιαίτερα τις μυκητολογικές λοιμώξεις. Η συνεχής καταγραφή τέτοιων παραμέτρων με αισθητήρες πεδίου (θερμόμετρα, υγρομετρικούς αισθητήρες, φυλλοβρεχόμετρα) μπορεί να λειτουργήσει ως σύστημα προειδοποίησης: όταν οι τιμές βρίσκονται εντός του «επικίνδυνου» εύρους για μια συγκεκριμένη ασθένεια, να ειδοποιείται ο παραγωγός για ενδεχόμενο ξέσπασμα και να αυξάνει τη συχνότητα ελέγχων ή να λαμβάνει προληπτικά μέτρα.

Ενσωμάτωση Ευφυών Συστημάτων Γεωργίας και Μοντέλων Πρόβλεψης

Η ενσωμάτωση συστημάτων ευφυούς γεωργίας και μοντέλων πρόγνωσης στη διαχείριση της καλλιέργειας στέβιας ανοίγει νέες δυνατότητες για αποτελεσματικότερη φυτοπροστασία και βιώσιμη παραγωγή. Τα μοντέλα πρόβλεψης προσβολών αποτελούν κρίσιμο εργαλείο, καθώς συνδυάζουν βιολογικά, κλιματικά και αγρονομικά δεδομένα για να προβλέψουν την εμφάνιση και την ένταση ασθενειών ή επιδημιών εντόμων. Η έγκαιρη προειδοποίηση που παρέχουν επιτρέπει την στοχευμένη λήψη μέτρων, μειώνοντας την αλόγιστη χρήση χημικών και προστατεύοντας το περιβάλλον. Παρόλο που η στέβια είναι μια σχετικά νέα καλλιέργεια σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, τα τελευταία χρόνια έχουν ξεκινήσει προσπάθειες ανάπτυξης και προσαρμογής προγνωστικών μοντέλων ειδικά για τις ασθένειές της, ιδιαίτερα για εκείνες που οφείλονται σε παθογόνους μύκητες, καθώς αυτές αποτελούν σημαντική απειλή για τη στέβια. Τα μοντέλα αυτά βασίζονται κυρίως σε κλιματικά δεδομένα, όπως η θερμοκρασία του αέρα και η σχετική υγρασία, για να εκτιμήσουν πότε οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για μόλυνση. Ήδη έχουν αναπτυχθεί μαθηματικά και στατιστικά μοντέλα που αξιοποιούν ιστορικά δεδομένα θερμοκρασίας/υγρασίας και βιολογικούς κύκλους των παθογόνων, ώστε να προβλέπουν τις περιόδους υψηλού κινδύνου εμφάνισης κάθε ασθένειας. Με τον τρόπο αυτό, οι παραγωγοί μπορούν να λαμβάνουν αποφάσεις βάσει δεδομένων: π.χ. να εφαρμόζουν προληπτικά μυκητοκτόνα ή άλλα μέτρα μόνο όταν το μοντέλο υποδεικνύει επικείμενο κίνδυνο, αντί για προγραμματισμένες επεμβάσεις ρουτίνας. Αυτή η στοχευμένη προσέγγιση μειώνει το κόστος και την περιττή χρήση φυτοφαρμάκων, συμβάλλοντας στην αειφορία της καλλιέργειας. Παράλληλα, τα ευφυή συστήματα παρακολούθησης παίζουν συμπληρωματικό ρόλο. Συστήματα τηλεπισκόπησης (π.χ. δορυφορικές ή εναέριες λήψεις με drones) και δίκτυα αισθητήρων στο πεδίο μπορούν να συλλέγουν σε πραγματικό χρόνο μεγάλο όγκο δεδομένων για τις συνθήκες της καλλιέργειας. Η θερμοκρασία, η υγρασία, η υγρασία φύλλων, η βροχόπτωση, αλλά και οπτικά δεδομένα για την κατάσταση των φυτών (π.χ. δείκτες βλάστησης NDVI από drone) συνθέτουν μια ολοκληρωμένη εικόνα. Η διασύνδεση αυτών των δεδομένων με Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) επιτρέπει τη χωρική απεικόνιση του κινδύνου προσβολών σε επίπεδο αγροτεμαχίου ή περιοχής. Με άλλα λόγια, μπορούν να δημιουργηθούν «χάρτες ρίσκου» που δείχνουν ποια τμήματα μιας περιοχής καλλιέργειας εμφανίζουν τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για μια δεδομένη ασθένεια ή έντομο. Οι χάρτες αυτοί βοηθούν στον χωρικά στοχευμένο έλεγχο – για παράδειγμα, ένα αγροτεμάχιο που εμφανίζεται σε ζώνη υψηλού κινδύνου μπορεί να λάβει προτεραιότητα για επέμβαση ή εντατικότερη παρακολούθηση, ενώ μια περιοχή χαμηλού κινδύνου μπορεί να αποφύγει περιττές εφαρμογές. Η πρακτική εφαρμογή των μοντέλων πρόβλεψης στη στέβια έχει ήδη ξεκινήσει πιλοτικά. Συνολικά, η ευφυής γεωργία στη στέβια συνιστά έναν συνδυασμό τεχνολογιών και γνώσης: από αισθητήρες και δορυφορικά δεδομένα μέχρι αλγορίθμους πρόβλεψης και συστήματα υποστήριξης αποφάσεων για τον παραγωγό. Με αυτόν τον τρόπο, η διαχείριση ασθενειών και εχθρών γίνεται πιο ορθολογική και προληπτική, μειώνοντας τους κινδύνους για την καλλιέργεια αλλά και την επιβάρυνση του περιβάλλοντος.

Συμπεράσματα και Προοπτικές

Η στέβια αναδεικνύεται ως μια πολλά υποσχόμενη καλλιέργεια υψηλής αξίας στη Μεσόγειο, προσφέροντας εναλλακτική παραγωγή φυσικών γλυκαντικών σε μια εποχή που η ζήτηση για υγιεινά προϊόντα αυξάνεται. Ωστόσο, όπως κάθε καλλιέργεια, αντιμετωπίζει προκλήσεις από φυτοπαθολογικές και εντομολογικές προσβολές. Στο παρόν άρθρο καταγράφηκαν οι κύριες ασθένειες (μυκητολογικές, βακτηριακές, ιογενείς) και οι εχθροί που απειλούν τη στέβια από το στάδιο του φυτωρίου μέχρι και την ύπαιθρο στη μεσογειακή ζώνη. Διαπιστώνεται ότι αρκετά από τα προβλήματα αυτά μπορούν να προληφθούν ή να μετριαστούν μέσω κατάλληλων πρακτικών ολοκληρωμένης διαχείρισης και με την ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών, όπως αισθητήρων πεδίου, τηλεπισκόπησης, μοντέλων πρόβλεψης, στη διαχείριση της καλλιέργειας.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ Το 1ο Δημοτικό Σχολείο Εχιναίων έκανε τη δική του ευχή στο πλαίσιο της δράσης Make-A-Wish