ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ: Του  Γιάννη Γουργιώτη, Παιδαγωγού- δρ Ψυχολογίας.

Ουσιώδη χαρακτηριστικά της παιδικής οντότητας.

Το παιδί, από την πρώτη ηλικία, τη βρεφική, τη δεύτερη χρονική φάση ανάπτυξης, ( 5-6 χρόνια), έως την τρίτη παιδική ηλικία, μετά τα 7 χρόνια, φτάνοντας έως την προεφηβεία των 10 έως 11 χρόνων, είναι μια εξελισσόμενη και διαμορφούμενη προσωπικότητα με τα εμφανιζόμενα ουσιώδη χαρακτηριστικά κάθε φάσης ανάπτυξης. Μεγάλοι παιδαγωγοί και ψυχολόγοι, με πρώτο και κύριο ερευνητή τον Ζαν Πιαζέ ( Jean PIAGET), έχουν ερευνήσει τα στάδια εξέλιξης του παιδιού αυτών των φάσεων εξέλιξης. 

Στη βρεφική ηλικία το παιδί το χαρακτηρίζει ένα αδιαφοροποίητο κράμα, ήτοι συγχώνευσή του με το περιβάλλον, τόσο το φυσικό όσο και το κοινωνικό. Ο Πιαζέ χαρακτηρίζει το γνώρισμα αυτό αδιαφοροποίητο συγκρητισμό. Το παιδί απορροφά μέσα στη συναισθηματικότητά του όλους τους τρόπους των ψυχικών καταστάσεων. Απουσιάζει ακόμη η συναίσθηση του «εγώ», όπως και η συναίσθηση του «Μη εγώ», άρα και κάθε διάκριση μεταξύ τους.

Άλλα γνωρίσματα της πνευματικότητας του βρέφους του 1ου έτους (1-1,5 χρ.):ηπροσαρμογή. Για τον Πιαζέ «η προσαρμογή είναι η ισορροπία ανάμεσα στην αφομοίωση και την προσαρμοστική ρύθμιση των ενεργειών προς το εξωτερικό αντικείμενο»(‘ La naissance del΄intelligeance).

O απογαλακτισμός, η απόκτηση ορθίαςστάσης, το βάδισμα, ο έναρθρος λόγος, είναι  εξελικτικά γνωρίσματα του παιδιού. Η συναισθηματικότητα του βρέφους είναι ο τρόπος έκφρασης ολόκληρου του ψυχισμού του. Η φάση των αψιθυμιών (των συγκινήσεων), είναι επίσης βασικό γνώρισμα αυτής της ηλικίας: χαρά, θυμός, αγωνία, φόβος, ηδονή κλπ.

Η πρώτη παιδική ηλικία (1ο-3ο έτος, μετά τη βρεφική) .

Γνωρίσματα: Εγωκεντρισμός. Είναι η πρώτη περίοδος που πραγματοποιείται πάνω στην πρωταρχική απουσία διαφοροποίησης( του εγώ και του άλλου). Η απόκτηση ομιλίας. Η γλώσσα καθίσταται παράγοντας αντικειμενικοποίησης, κοινωνικοποίησης, συμβολισμού.

Ψυχικά συμπλέγματα. Το σύμπλεγμα είναι μια ψυχική ενέργεια που σταθεροποιεί κάποια σύνθετη συναισθηματικότητα που δημιουργείται κυρίως με την επίδραση κοινωνικών συνθηκών, ανάμεσα στο  νεαρό ον και στα όντα που το περιβάλλουν. Η παιδική ζήλεια, είναι, επίσης, μια ψυχοφθόρος ενέργεια, η οποία ελαττώνεται  βαθμηδόν με την αύξηση της εκλογίκευσης στα επόμενα στάδια ενηλικίωσης.  Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, συνδέεται με γεννητικές ωθήσεις, με μεγάλο σημείο εκδήλωσης στο 4ο έτος, όσα αποκάλυψε η ψυχανάλυση. Τα ψυχικά συμπλέγματα, λένε οι ψυχαναλυτές, ιδίως το οιδιπόδειο, παίζουν σοβαρό ρόλο στη γένεση των ψυχώσεων και των νευρώσεων.

Η δεύτερη παιδική ηλικία (3-7 έτη). Ο διαχωρισμός του φυσικού και ηθικού στοιχείουσυντελείται με βραδύτητα και σιγά –σιγά. Δε συμβαίνουν αξιόλογες μεταβολές στο βιολογικό πεδίο. Το παιδί, αντίθετα, διαφοροποιείται πνευματικά, προσεγγίζοντας ένα πιο αναπτυγμένο επίπεδο. 

Από τον αδιαφοροποίητο συγκρητισμό της πρώτης ηλικίας, περνά ανεπαίσθητα στον εγωκεντρισμό της δεύτερης ηλικίας. Παρατηρούνται διαφέροντα προς τα παιγνίδια, ως συνέπεια της έντονης κιναισθησίας, που τους εξασφαλίζει η σωματική διάπλαση, βασική παράμετρος που εκφράζεται με την ωρίμανση του νευρικού συστήματος, που δίνει στερεότητα και αντοχή. Η σεξουαλικότητα είναι ακόμη υπολανθάνουσα. Έτσι παρατηρούνται μικτά παιγνίδια αγοριών και κοριτσιών συνομηλίκων.

Δομικό στοιχείο αυτής της ηλικίας είναι η κατάκτηση από το παιδί του συναισθήματος της προσωπικότητάς του. Τούτο αναφέρεται στο σωματικό πεδίο ( στη σωματική οντότητα), κατά το οποίο το παιδί δε διαστέλλει την ολότητά του ως περιεχόμενο και το Εγώ του ως υποκείμενο. Τέλος, δεν ξεχωρίζει το φυσικό στοιχείο από το πνευματικό στοιχείο της ύπαρξής του. Στο σημείο αυτό το υποκείμενο υπόκειται στην επίδραση των αψιθυμιών, στις οποίες αφήνεται με ευχαρίστηση, όπως είναι η τρυφερότητα, ο φόβος, ο θυμός, η επιθετικότητα, η δειλία κλπ.

Γ. Η τρίτη ηλικία (6-7 χρόνων, έως την εφηβεία). Η σχολική φοίτηση είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ηλικίας. Στη νεώτερη εποχή το παιδί αυτού του σταδίου είναι φορέας μιας σημαντικής εμπειρίας που απόκτησε και αποκτά αδιάλειπτα σε ιδρύματα, δημόσια ή ιδιωτικά, ήτοι από το βρεφοκομείο ήδη και εκείθεν στο νηπιαγωγείο. Εδώ παρατηρείται η διαφορά από προγενέστερες γενιές, κατά τις οποίες η είσοδος στο πρωτοβάθμιο σχολείο αποτελούσε μια απότομη και ευθεία διαδικασία εκπαίδευσης με όλες τις εξ αντικειμένου δυσχέρειες για το νέο τρόφιμο. Ο σύγχρονος μαθητής, χάρη στη συντελεστική παρέμβαση πολλών παραγόντων, κυρίως της εκπαίδευσής του από τη βρεφική ηλικία,  τον εξοικειώνει με την έννοια εκπαίδευση και τον κοινωνικοποιεί πολύ ενωρίς, ώστε να έχει τώρα υπερκεράσει κάθε λογής φοβίες, κυρίως της σχολειοφοβίας, η οποία προκαλούσε οδυνηρό σοκ και άρνηση για το προγενέστερο σχολείο. 

Στο σχολείο το παιδί έρχεται σ’επαφή με το σύστημα των εξωτερικών κοινωνικών κανόνων. Από υποκειμενική άποψη, τα σεξουαλικά κίνητρα πέφτουν σε λανθάνουσα κατάσταση, μέχρι την προεφηβεία( περίοδος απώθησης μέσα στο ασυνείδητο). Διευρύνεται καθιστάμενη πιο συνειδητή η επικοινωνία με συνομηλίκους και των δύο φύλων, εισερχόμενα μαζί σε συστήματα νέων σχέσεων.

Στην αναφερόμενη ηλικιακή περίοδο σημειώνεται μια αύξηση των εκτατικώνπεριθωρίων της ατομικής ψυχολογίας, με μια ψυχολογία των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, όχι μόνο πάνω στο ηθικό πεδίο, αλλά και στο πεδίο της διανόησης.

Το παιδικό παιγνίδι είναι πιο οργανωμένο,πιο πειθαρχημένο στους κανόνες της ομάδας, με αποτέλεσμα την πνευματικοποίηση της δημιουργικής δραστηριότητας, μια δραστηριότητα που μεταφέρεται από το κινητικό στο στοχαστικό πεδίο. Παύει τώρα πια η σύγχυση που βασίλευε άλλοτε ανάμεσα στον πραγματικό και τον φανταστικό κόσμο. Σχετικά με τη φαντασία, να ειπωθεί εδώ ότι είναι μια ιδιάζουσα πνευματική διάσταση, που μορφοποιείται ειδολογικά συμπληρώνοντας την επαλληλία των άλλων οργανικών λειτουργιών. Η φαντασία γίνεται μια προέκταση της πράξης, μια οργάνωση και μια προκαταβολική σύνθεση της αντίληψης του πραγματικού.

Η διδακτική ενέργεια διευρύνει την πράξη με επακόλουθο την κοινωνικοποιημένη εμπειρία.

Ο εγωκεντρισμός γνωρίζει την προοδευτική αποδόμηση και απόδρασή του, με αναπλήρωση των περιοριστικών του αποκλεισμών από το φωτεινό και με ανοιχτούς ορίζοντες ορθολογισμό. Είναι αυτός που κοινωνικοποιεί τα ανθρώπινα όντα της προεφηβείας, ώστε να ξεπεράσουν τις αναπτυξιακές ατέλειες της παιδικότητας και βαθμηδόν να το εξοπλίσουν με όλες τις ψυχοσωματικές δυνατότητες που θα του επιτρέψουν, ώστε σε κάποια χρονική συγκυρία να εισέλθει στον κόσμο της εφηβείας του, πρώτο σταθμό της συλλογικής ή παγκόσμιας οντολογίας. Οι ψυχο-σωματικές δομές έχουν ήδη εδραιωθεί στις ηλικίες που αναφέραμε. Εφεξής, το άτομο θα έχει να ισορροπήσει ανάμεσα σε παρελθόν και παρόν. Αυτό θα το επιτύχει με την  προσαρμογή του σε όλα τα περιβάλλοντα όπου θα ζήσει: στο φυσικό, στο συγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον, στο πολιτιστικό περιβάλλον με προοδευτική ανύψωση, τέρμα της οποίας είναι η είσοδος στη νοητική πραγματικότητα.

Η έννοια της προσαρμογής.

Από τη γέννησή του το άτομο δε βρίσκεται ποτέ σ’ επαφή μ’ένα  φυσικό περιβάλλον καθαρά φυσικό. Για το ον που θα ζήσει σε ανθρώπινη κοινωνία, το φυσικό περιβάλλον είναι ήδη ένα κοινωνικοποιημένο περιβάλλον. Το πέρασμα από τη φυσική προσαρμογή στην κοινωνική προσαρμογή γίνεται ανεπαίσθητα.

Κατά το  Γάλλο κλασικό φιλόσοφο PASCAL , εμβαθύνοντας ο άνθρωπος στον εαυτό του, ανακαλύπτει τη θέση του μεταξύ δύο απείρων. Ο ψυχικός άνθρωπος πραγματοποιείται μεταξύ δύο ασυνειδήτων, του βιολογικού ασυνειδήτου και του κοινωνικού ασυνειδήτου.

Η Ψυχολογία  ασχολείται με τα γεγονότα των δύο βασικών τομέων που συσχετίζονται μεταξύ τους: της βιολογίας και των κοινωνικών επιστημών. Συνέπειες μεταξύ άλλων: η προσαρμογή είναι μια πορεία που περνά από μια σειρά σταθμών ισορροπίας, της παιδικής ηλικίας και της εφηβικής ηλικίας. 

Η προσαρμογή του ενηλίκου θα είναι τόσο πιο πολύ επιτυχής, όσο θα αποτελεί το αποτέλεσμα μιας ομαλής ανάπτυξης στην παιδική ηλικία.

​Γιάννης Γουργιώτης