Η βασική έννοια του θέματος εδώ είναι η ηθική ως αρετή, μια έννοια που έχει ιδιαίτερη σημασία για το κοινωνικό σύνολο, λόγω της διαταραχής των σχέσεων και των αντικοινωνικών, ατομικών και συλλογικών, συμπεριφορών σε διεθνικό επίπεδο. Ο ρόλος της ηθικής ως σταθεροποιητικού παράγοντα των αρμονικών σχέσεων μεταξύ ατόμων και λαών έχει αναγνωριστεί από την αρχαιότητα. Το ερώτημα είναι: διδάσκεται η ηθική ως φιλοσοφική έννοια ή είναι εγγενές στοιχείο, a priori δεδομένο στον άνθρωπο; Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους φιλοσόφους, αρχαίους και νεώτερους. Θεωρώ, όμως, αναγκαίο να διασαφηνιστεί προηγουμένως η έννοια του a priori. Είναι λατινική έκφραση γνωστή παγκοσμίως και σημαίνει το αρχικό, το δεδομένο. Ο απριορισμός είναι η βάση της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, σε αντίθεση με τον Εμπειρισμό ή εμπειρική φιλοσοφία που αρνείται την a priori ύπαρξη, δηλαδή την έμφυτη αρετή της ηθικής στον άνθρωπο.

Για τον Εμπειρισμό όλα ανάγονται στην εμπειρία. Τη θέση αυτή υποστήριξαν οι Σοφιστές στην Αρχαία Ελλάδα, στους νεώτερους δε χρόνους κυρίως οι Αγγλοι εμπειριστές John Lock, Hume, Bain και άλλοι

Της Ιδεαλιστικής Φιλοσοφίας εκπρόσωποι στην Αρχαία Ελλάδα, πλην του Πλάτωνα, είναι: Σωκράτης , Αριστοτέλης, Ηράκλειτος και αργότερα οι Πατέρες της Εκκλησίας. Στη νεώτερη εποχή ο Καρτέσιος, (Descartes), o Bergson, o Leibnitz, o Ηegel, o Fichte, o Kant  κ.α.

H έννοια της a priori ηθικής συναντάται στον Πλάτωνα, στη θεωρία του της «ανάμνησης», που αναπτύσσεται κυρίως στον Μένωνα. Αφετηρία στη συζήτηση μέσα στο Μένωνα είναι η απορία: η αρετή είναι «διδακτόν» (« ασκητόν») ή «φύσει παραγενόμενον»; Αν είναι διδακτόν, τότε το αγαθόν θα είναι μια αξία που «τίθεται», δηλαδή υπάρχει «θέσει», όπως πίστευαν οι Σοφιστές. Επομένως, είναι μεταβλητή, «σχετική», οπότε μέτρον απόλυτο της ηθικής δεν υπάρχει. Αν πάλι είναι κάτι «φύσει παραγενόμενον»(δηλαδή έμφυτον), τότε πώς εξηγούνται οι ηθικές πλάνες και οι ηθικοί εκτροχιασμοί και πώς γίνεται να μην έχει ο άνθρωπος σαφή συνείδηση του αγαθού, αλλά να χρειάζεται τη μάθηση για τη σωστή αποτίμησή του, δηλαδή ένα μεθοδικό διαφωτισμό; Ο Πλάτων στο Μένωνα αποδεικνύει ότι κακώς υπάρχει αντίθεση στα δύο αυτά ενδεχόμενα. Από μια ορισμένη άποψη η αρετή «φύσει παραγίνεται», δηλαδή η έμφυτος αρετή,  είναι κάτι «διδακτόν» και «ασκητόν». Στο συμπέρασμα αυτό φτάνει με την απόδειξη της a priori φύσεως των αληθειών ενός άλλου είδους: των Μαθηματικών.

Ο Σωκράτης του διαλόγου (Μένων, 82 b-86) κατορθώνει με επιδέξιες ερωτήσεις να κάνει ένα νεαρό δούλο, χωρίς γεωμετρικές γνώσεις, να βρει μόνος του ότι με πλευρά τη διαγώνιο ενός δεδομένου τετραγώνου, μπορούμε να σχηματίσουμε το διπλάσιό του. Αυτή η ανακάλυψη δεν έγινε με την εμπειρία, αλλά με τη νόηση. Συνεπώς η γνώση προϋπάρχει μέσα στην ψυχή. Το μόνο που κατορθώνει η διδασκαλία ως μεθοδική καθοδήγηση είναι να την κάνει συνειδητή. Η μάθηση κατά βάθος είναι ανάπλαση μιας γνώσης που ήταν από πριν οικεία στην ψυχή. Και η γνώση των ηθικών αληθειών υπάρχει από πριν, «φύσει», είναι οικεία στην ψυχή. Η σαφής, όμως, συνείδηση τούτων των αληθειών είναι αποτέλεσμα της διδασκαλίας. Στην εξέλιξή της η πλατωνική θεωρία της ανάμνησης καταλήγει στη θεωρία των «έμφυτων ιδεών», θεωρία που υποστήριξαν οι Σχολαστικοί και οι νεώτεροι: Ντεκάρτ, Φίχτε και κυρίως ο Καντ. Ο τελευταίος υπεραμύνεται της έννοιας του a priori μέσα στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου». Για τον Καντ οι καθαρά τυπικές λειτουργίες τελούνται σύμφωνα με a priori νόμους (π.χ το βασικό νόμο της αντίφασης). Η «υλική» γνώση του φυσικού κόσμου( ως παράσταση και ως έννοια) απαρτίζεται από aposteriori δεδομένα, δηλαδή τα δεδομένα της αισθητηριακής αντίληψης, αλλά και από a priori στοιχεία. Τέτοια είναι οι a priori μορφές της εποπτείας, ο χρόνος και ο χώρος, και  οι a priori έννοιες της διανόησης, οι κατηγορίες.

H περαιτέρω αναφορά στην κριτική του Καθαρού Λόγου του Καντ δεν είναι δυνατή εδώ, διότι θα απαιτούσε σημαντική επέκταση του θέματος στα περιορισμένα πλαίσια ενός άρθρου. Από τα λίγα που αναφέρω έως εδώ γίνεται κατανοητή η σημασία της διδασκαλίας για τη συνειδητοποίηση βασικών εννοιών στη σφαίρα του πρακτικού λόγου, ο οποίος, όπως τονίζει ο Καντ «μας υψώνει επέκεινα της εμπειρίας σαν όντα πρακτικά με την ηθική πράξη».

Καταλήγοντας θα ήθελα να τονίσω το γεγονός της περιορισμένης ή εντελώς εγκαταλειμμένης ενασχόλησης με τη φιλοσοφική σκέψη η οποία περιορίζεται σ’ ένα μικρό κύκλο ατόμων, ανδρών ή γυναικών, τόσο στη χώρα μας όσο και εκτός των ορίων της. Η εκλαΐκευση βασικών φιλοσοφικών ζητημάτων και η δυνατότητα μετάδοσης σ’ ένα ευρύ φάσμα αναγνωστών με τη διδασκαλία σε εφήβους και νέους ενήλικες, θα έδινε ένα άλλο νόημα στην καθημερινότητα των ατόμων απαλλάσσοντάς τα από το οικονομικό (κυρίως) άγχος, το στρες και την κατάθλιψη που παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις, στη χώρα μας κυρίως.

                                                        Γιάννης Γουργιώτης