Από τους ναούς του Απόλλωνα στα ξωκλήσια του Προφήτη Ηλία: Μια πολιτισμική - θρησκευτική αντικατάσταση

Γράφει ο Γιώργος Καρανάσιος.

Στις 20 Ιουλίου κατά την ορθόδοξη παράδοση, εορτάζεται η μνήμη του προφήτη Ηλία.

Στις κορφές που φυσά ο αιώνιος άνεμος, κάποτε έστεκε ο Απόλλωνας.

Σήμερα, στέκει ο Προφήτης Ηλίας. Ο τόπος ίδιος. Το όνομα αλλάζει. Κάτω από το καμπαναριό, μια αρχαία στήλη σιωπά. Πάνω απ’ την πέτρα, ένας άλλος θεός ακούει τις ίδιες προσευχές, με άλλα λόγια.

Εκεί που λατρεύτηκε ο ήλιος, ανεβαίνουν σήμερα οι πιστοί με τάματα και λιβάνι. Μα η μνήμη του τόπου είναι πιο παλιά απ’ τις εικόνες. Και περιμένει. Αν σκύψεις ήσυχα, ίσως ακούσεις ακόμα τον αρχαίο ψίθυρο.

Σε όλη την Ελλάδα, λοιπόν, όπου κι αν περπατήσει κανείς, είναι πιθανό να συναντήσει ένα ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία σε κάποιο ύψωμα ή κορυφή.

Είναι παράδοση, θα πει κάποιος. Είναι ευλάβεια, λέει η Εκκλησία. Κι όμως, κάτω από κάθε τέτοιο εκκλησάκι κρύβεται μια βαθιά ιστορική αλήθεια: οι περισσότεροι από αυτούς τους τόπους ήταν αρχικά ιεροί χώροι αφιερωμένοι στον θεό Απόλλωνα Ήλιο.

Η Εκκλησία, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, επέλεξε συνειδητά να χτίσει ναούς πάνω σε αρχαία ιερά. Όχι μόνο για να «εξαγνίσει» αυτούς τους χώρους από την «ειδωλολατρία», όπως συχνά ακούγεται, αλλά κυρίως για να ελέγξει (και με βίαιο τρόπο - καταστροφές) να σβήσει και να μεταμορφώσει τη δύναμη και τη συμβολική σημασία αυτών των ιερών τόπων.

Οι αρχαίοι Έλληνες δεν επέλεγαν τυχαία πού θα στήσουν τους ναούς τους: οι θέσεις είχαν ισχυρό ενεργειακό, πνευματικό και φυσικό φορτίο. Αυτές ακριβώς τις θέσεις οικειοποιήθηκε η νέα θρησκεία.

Η περίπτωση του Προφήτη Ηλία είναι αποκαλυπτική. Ο προφήτης αυτός της Παλαιάς Διαθήκης δεν είχε καμία απολύτως σχέση με κορυφές, ούτε με τον ήλιο. Το όνομά του στα εβραϊκά είναι Ελιγιαχού (Ελιγιά).

Κι όμως, στην Ελλάδα, ο Ηλίας «ανέβηκε» σε όλα τα βουνά, αντικαθιστώντας τον Απόλλωνα. Μια σιωπηλή μετάβαση που δεν έγινε με κηρύγματα, αλλά με κτίσματα και ονοματοδοσίες.

Το ίδιο συνέβη και με άλλα πρόσωπα:

– Η Δήμητρα Χθονία, θεά της γης και της γονιμότητας, δίνει τη θέση της στον Άγιο Δημήτριο – σχεδόν κάθε εκκλησία του Δημητρίου βρίσκεται πάνω από αρχαίο ιερό της.

– Ο Δίας, ο πατέρας των θεών και προστάτης του ουρανού, «μεταμφιέστηκε» στον Άγιο Γεώργιο, επίσης ιππότη και προστάτη...κ.λ.

Στην περιοχή μας γύρω από τον αρχαίο Δωρικό δρόμο και στους αρχαίους οικισμούς του, που ως περιοχή βρίσκεται γεωγραφικά αρκετά κοντά στο Μαντείο των Δελφών, χτίστηκαν νέοι ορθόδοξοι ναοί από κατεστραμμένους αρχαίους ναούς;

Ο Αι - Γιάννης στη Γραβιά, το μοναστήρι της Πανάσσαρης, οι δυο ναοί στο Παλαιό Καστέλλι, ο Άγιος Γεώργιος στο Παλαιοχώρι - Φθιώτιδας, ο Άγιος Δημήτριος Μαριολάτας, κ.ά. είναι κάποιοι που χτίστηκαν δίπλα με τα ίδια τα αρχεία οικοδομικά υλικά (περισσότερα στις ενότητες του βιβλίου :“Ο ΔΩΡΙΚΌΣ ΔΙΆΔΡΟΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΆ ΣΤΕΝΑ ΓΡΑΒΙΆΣ- ΑΜΠΛΙΑΝΗΣ”, Καρανάσιος Γ., 2025, Εκδ. Α. & Μ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ).

Δεν μιλάμε για μια απλή εναλλαγή ονομάτων. Πρόκειται για μια σταδιακή πολιτισμική αντικατάσταση, όπου το παλαιό αφανίστηκε, όχι επειδή ξεχάστηκε, αλλά επειδή συστηματικά στην αρχή καταστράφηκε, σβήστηκε και μεταμορφώθηκε.

Και όμως, η ελληνική μνήμη δεν σβήστηκε τόσο εύκολα. Από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα, σε πολλές χριστιανικές μονές και ναούς απεικονίζονται με σεβασμό μορφές της αρχαίας ελληνικής σοφίας:

Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Πλούταρχος, ο Θουκυδίδης, η Σίβυλλα, ο Όμηρος, ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, κ.ά.

Ένας άτυπος και καθυστερημένος συμβιβασμός με ένα παρελθόν που δεν μπορούσε πια να εξαλειφθεί, μόνο να ενσωματωθεί.

Κάτω από τα ιερά και τα ξωκλήσια μας κρύβεται κάτι βαθύτερο από πέτρες: η ίδια η ταυτότητά μας, η πνευματική μας συνέχεια, που συχνά μάθαμε να αγνοούμε.

Ίσως είναι καιρός όχι να απορρίψουμε το νέο, αλλά να αναγνωρίσουμε το παλαιό.

Όχι να ενοχοποιήσουμε, αλλά να γνωρίσουμε. Διότι η ιστορική αλήθεια δεν έχει ανάγκη από συνθήματα μόνο από μνήμη.

Καρανάσιος Γεώργιος – gkaranasios24@gmail.com