Μονιμότητα: Βάρος ή βάθρο για τη Δημόσια Διοίκηση; (της Ιωάννας Μπερτσιμά)

Τις τελευταίες ημέρες, οι συζητήσεις γύρω από την αναθεώρηση του Συντάγματος και το ενδεχόμενο κατάργησης της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων έχουν ενταθεί. Πρόκειται για ένα θέμα που άπτεται της ίδιας της λειτουργίας του κράτους και της ποιότητας των υπηρεσιών που αυτό παρέχει στους πολίτες. Η συζήτηση γύρω από τη μονιμότητα στη Δημόσια Διοίκηση αναπόφευκτα εγείρει βασικά ερωτήματα: Τι περιλαμβάνει η έννοια της μονιμότητας, ποιοι ήταν οι λόγοι της ιστορικής της καθιέρωσης και ποια είναι η λειτουργία της στη σύγχρονη εποχή;

Ανθρώπινο δυναμικό: Η καρδιά της Δημόσιας Διοίκησης.

Η Δημόσια Διοίκηση είναι ένα ζωντανό σύστημα, στην καρδιά του οποίου βρίσκεται το ανθρώπινο δυναμικό – οι δημόσιοι υπάλληλοι. Αυτοί είναι οι φορείς της γνώσης, της εμπειρίας και της θεσμικής μνήμης. Είναι αυτοί που διαχειρίζονται πολύπλοκες υποθέσεις, επιλύουν προβλήματα, έρχονται σε καθημερινή επαφή με τους πολίτες και, εν τέλει, διαμορφώνουν την εικόνα του κράτους. Ένας καλά εκπαιδευμένος και παρακινημένος δημόσιος υπάλληλος μπορεί να μεταμορφώσει τη διοίκηση από ένα δυσκίνητο γραφειοκρατικό μηχανισμό σε έναν ευέλικτο και αποτελεσματικό οργανισμό.

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία (τέλη 2023/αρχές 2024), ο συνολικός αριθμός προσωπικού στον ελληνικό δημόσιο τομέα ανέρχεται σε περίπου 714.000 άτομα. Από αυτά, το τακτικό προσωπικό (μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι) είναι περίπου 567.362,  ενώ το υπόλοιπο είναι μη τακτικό (συμβασιούχοι, ωρομίσθιοι κ.ά.).

Είναι προφανές ότι η επένδυση στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού – μέσω συνεχούς εκπαίδευσης, επιμόρφωσης, παροχής κινήτρων και αξιοκρατικής ανέλιξης – είναι απαραίτητη. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στην Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης του πρόσφατου Νόμου για το νέο σύστημα αξιολόγησης των δημοσίων υπαλλήλων «...Δεδομένης της μονιμότητας της δημοσιοϋπαλληλικής σχέσης, η διακύβευση των πολιτικών ανθρωπίνου δυναμικού είναι η λειτουργία της διοίκησης βάσει της αρχής «ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση»...».

Η Συνταγματική επιταγή και ο ρόλος του δημόσιου υπαλλήλου.

Ο ρόλος του δημόσιου υπαλλήλου είναι σαφώς οριοθετημένος από το άρθρο 103 του Συντάγματος. Εκεί προσδιορίζεται ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι «εκτελεστές της θέλησης του Κράτους» και «υπηρέτες του λαού». Αυτή η θεσμική θέση τους καθιστά φορείς κρατικής εξουσίας, επιφορτισμένους με την προστασία του δημοσίου συμφέροντος και την υλοποίηση της κρατικής βούλησης, λειτουργώντας πάντα εντός των ορίων της νομιμότητας. Η ιδιαίτερη αυτή αποστολή, που τους διαφοροποιεί από τους υπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα, αναγνωρίζεται και διασφαλίζεται μέσω ειδικών προνομίων και ενός ξεχωριστού καθεστώτος.

Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου: «...Πρέπει νά εξασφαλίζεται διά τῆς μονιμότητος, τῆς ἐξυψώσεως τῆς θέσεως τοῦ ὑπαλλήλου καί ἐν γένει μέ κάθε τρόπον ἡ χρησιμοποίησις εἰς ὅλας τάς δημοσίας ὑπηρεσίας τῶν τιμίων καί τῶν ἱκανῶν (...), πατασσομένης τῆς παραλυούσης τό κράτος παροχῆς ἀτομικῶν εὐνοιῶν καί διαμορφουμένων τῶν ὑπαλλήλων, ὥστε νά αἰσθάνωνται ὅτι εἶναι ὑπηρέται τῶν νομίμων συμφερόντων ὅλων τῶν πολιτῶν ἀδιακρίτως...». Μια φράση που υπογραμμίζει τη σημασία της μονιμότητας για την ακεραιότητα και την αμεροληψία της δημόσιας υπηρεσίας.

Η ιστορική καθιέρωση της μονιμότητας.

Η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων στην Ελλάδα δεν είναι μια αυθαίρετη ρύθμιση, αλλά αποτέλεσμα μιας μακράς και επίπονης ιστορικής διαδικασίας, με κομβικό σημείο την Αναθεώρηση του Συντάγματος του 1911. Το ιστορικό πλαίσιο της δημόσιας διοίκησης στην Ελλάδα, πριν την καθιέρωση της μονιμότητας, χαρακτηριζόταν από ακραία αστάθεια. Η 'Πλατεία Κλαυθμώνος' έγινε συνώνυμο των μαζικών απολύσεων και προσλήψεων με βάση την κομματική τοποθέτηση, αποδεικνύοντας την επιτακτική ανάγκη για θεσμική προστασία των υπαλλήλων και λειτουργική συνέχεια του κράτους."

Αυτό είχε ως συνέπεια:

• Αναποτελεσματικότητα: Έλλειψη συνέχειας και θεσμικής μνήμης.
• Έλλειψη αμεροληψίας: Οι υπάλληλοι ήταν εξαρτημένοι από την πολιτική εξουσία.
• Διαφθορά: Εύφορο έδαφος για πελατειακές σχέσεις.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μετά το Κίνημα στο Γουδί, υπήρξε ο βασικός υπέρμαχος της καθιέρωσης της μονιμότητας το 1911. Ο στόχος ήταν σαφής: η δημιουργία μιας ουδέτερης, ανεξάρτητης και επαγγελματικής δημόσιας υπηρεσίας, απαλλαγμένης από πολιτικές παρεμβάσεις και κομματικούς ανταγωνισμούς. Η μονιμότητα θεσπίστηκε ως ένα μέτρο εκσυγχρονισμού, που θα ενίσχυε την αξιοκρατία και τη συνέχεια στη λειτουργία του κράτους, διασφαλίζοντας ότι οι υπάλληλοι θα υπηρετούσαν το δημόσιο συμφέρον και όχι πρόσκαιρα πολιτικά συμφέροντα.

Η αξία της μονιμότητας σήμερα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων αναδεικνύεται σε ένα κρίσιμο στοιχείο, παρά τις συχνές επικρίσεις. Δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσο για την επίτευξη σημαντικών στόχων:

• Διασφάλιση της ανεξαρτησίας και της αμεροληψίας: Προστατεύει τους υπαλλήλους από πολιτικές πιέσεις, επιτρέποντάς τους να ασκούν τα καθήκοντά τους με αντικειμενικότητα και σύμφωνα με το νόμο.
• Θεσμική μνήμη και εξειδίκευση: Οι μόνιμοι υπάλληλοι αποκτούν πολύτιμη εμπειρία και εξειδίκευση, απαραίτητες για τη συνέχεια των λειτουργιών και την αποτελεσματική διαχείριση σύνθετων θεμάτων.
• Προσέλκυση και διατήρηση ταλέντων: Η μονιμότητα, σε συνδυασμό με ένα δίκαιο σύστημα αμοιβών, μπορεί να καταστήσει τη δημόσια διοίκηση ελκυστικό εργοδότη για ικανά άτομα.
• Ανάπτυξη επαγγελματικής συνείδησης: Η ασφάλεια που προσφέρει η μονιμότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη μιας ισχυρής επαγγελματικής συνείδησης και μακροπρόθεσμης δέσμευσης προς το δημόσιο συμφέρον.

Συμπέρασμα: Εξισορροπώντας την ασφάλεια και την αλλαγή.

Η αποτελεσματικότητα της Δημόσιας Διοίκησης συνδέεται άμεσα με την ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού της. Αναγνωρίζοντας την ιστορική σημασία της μονιμότητας για τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας και της αμεροληψίας, η πρόκληση σήμερα είναι να βρούμε τη χρυσή τομή. Να διατηρήσουμε τα οφέλη της σταθερότητας, ενώ παράλληλα να ενισχύσουμε την αποτελεσματικότητα, την ευελιξία και την προσαρμοστικότητα του δημόσιου τομέα. Μόνο έτσι θα οικοδομήσουμε μια σύγχρονη, αξιόπιστη δημόσια διοίκηση που θα ανταποκρίνεται πλήρως στις ανάγκες των πολιτών και θα υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον.

Ιωάννα Μπερτσιμά
Πολιτική-Διοικητική Επιστήμονας
MSc Δημόσια Διοίκηση – Αυτοδιοίκηση

.......................................................

1) Ανάλυση Συνεπειών Ρύθμισης  του νόμου «Σύστημα στοχοθεσίας, αξιολόγησης και ανταμοιβής για την ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης και άλλες διατάξεις για το ανθρώπινο δυναμικό του δημοσίου τομέα»

Διαθέσιμο:

https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/c8827c35-4399-4fbb-8ea6-aebdc768f4f7/11975289.pdf

2) Ερμηνεία του άρθρου 103 του Συντάγματος από τον Απόστολο Παπακωνσταντίνου, 2023

Διαθέσιμο:

https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/arthro-103/#featImg

3) Αναστασιάδης, Γ., (2018). Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Η σημαντική Συμβολή του στη Δημοκρατία και στον Συνταγματικό λόγο. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.

4) Λαλούμης, Δ., (2015). Διοίκηση ανθρώπινου δυναμικού τουριστικών επιχειρήσεων. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών.

5) Μακρυδημήτρης, Α. & Μιχαλόπουλος, Ν., (2000). Εκθέσεις Εμπειρογνωμόνων για τη Δημόσια Διοίκηση, 1950-1998. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

6) Τσολακίδου, Σ., Πλαίσιο Ικανοτήτων: προς μία ανθρωποκεντρική διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού στον Δημόσιο Τομέα. On Public Management, Newsletter του ΤΟΜΔΔΑ της ΕΕΔΕ. Νο 005/ Νοέμβριος 2017.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ Γεννήθηκε και πέθανε Επαναστάτης! (του Γιώργου Καρανάσιου)