Τι είναι το πάθος; Τα ελληνικά λεξικά δίνουν το σύγχρονο ορισμό του: «Η μεγάλη και διαρκής ένταση των συναισθημάτων, σε βαθμό που να μην ελέγχει η κρίση τη συμπεριφορά του ατόμου (Γ. Μπαμπινιώτη).
Την έννοια του κοινού πάθους τη συναντά κανείς στην ηθική θεωρία του Καρτεσίου ( Descartes), στο έργο του «les passions de l’âme, τα πάθη της ψυχής). Με την αναφορά μου στα πάθη, όπως τα περιέγραψε ο Καρτέσιος, θα αναφερθώ σε μερικά σημεία της ηθικής φιλοσοφίας του.
Μεγάλη σημασία, μεταξύ των άλλων, έδωσε ο Καρτέσιος στο στοιχείο της βούλησης. Η βούλησή μας τρέπεται προς την επιδίωξη ή την αποφυγή ενός πράγματος, με τον τρόπο που ο νους μας τής το παρουσιάζει, αγαθό ή κακό. Αρκεί να κρίνει κανείς καλά και να πράττει και καλά. Να κρίνει όσο το δυνατόν καλύτερα για να πράττει επίσης το καλύτερο που μπορεί, δηλαδή να αποκτήσει όλες τις αρετές και μαζί όλα τ’άλλα αγαθά, όσα είναι δυνατόν να αποκτηθούν. Αυτή η διατύπωση θυμίζει το σωκρατικό δόγμα. Όπως ο Σωκράτης, κατά τον Ξενοφώντα, «σοφίαν και σωφροσύνην ου διώριζε…έφη δε και την δικαιοσύνην και των άλλων πάσαν αρετήν σοφίαν είναι..», το ίδιο και ο Καρτέσιος δεν ξεχωρίζει το κρίνειν από το πράττειν, τη λειτουργία της νόησης από την ενέργεια της βούλησης. Αρκεί, λέει, να κρίνει κανείς καλά για να πράττει και καλά.
Όσο τελειοποιούμε τη διάνοιά μας και την ασκούμε να σχηματίζει ιδέες σαφείς και ευδιάκριτες (distinctes), τόσο ασφαλέστερα κατευθύνουμε τη βούλησή μας προς την επιδίωξη του αγαθού και την αποφυγή του κακού, επομένως τόσο πιο ελεύθεροι γινόμαστε.
Αφετηρία του διαλογισμού του Καρτεσίου, αποτέλεσε το φαινόμενο της αυτοσυνειδησίας, το ενέργημα (acte) του πνεύματος να αναδιπλώνεται και να στοχάζεται τον εαυτό του.
Το στοχασμό(cogitation)1 ,θεώρησε ο Καρτέσιος κύριο κατηγόρημα (attributum)2, κάθε πνευματικής ουσίας, αντίθετα προς την έκταση (extensio)3, που χαρακτηρίζει την ύλη, τις υλικές ουσίες.
Όπως δεν μπορεί να νοηθεί κανένα υλικό σώμα χωρίς κάποια έκταση, έτσι είναι αδύνατο να νοηθεί ψυχή χωρίς σκέψη.
Ως προς τη γνώση τονίζει: σαφή και ευδιάκριτη, βέβαιη και εύστοχη γνώση, μόνον ο καθαρός Λόγος μπορεί να μας δώσει και όχι η εμπειρία. Επομένως, ο Λόγος είναι αυτός που διαφωτίζει τη συνείδηση ως προς το κύρος των γνώσεών της και καθοδηγεί τη βούληση προς τη σταθερή πραγμάτωση των ηθικών αξιών, πηγή και εγγύηση της ηθικής ελευθερίας του ανθρώπου.
Επίσης, κάθε αγνά λογικός στοχασμός, κάθε ιδέα που έχει την πηγή της στον καθαρό Λόγο, είναι σαφής και ευδιάκριτη, ενώ οι παραστάσεις που πηγάζουν από την αισθητηριακή αντίληψη, είναι ασαφείς και συγκεχυμένες. Οι σκέψεις αυτές παραπέμπουν στο παλαιό δόγμα του ορθολογισμού, ότι δηλαδή πηγή της αλήθειας είναι ο νους και της πλάνης οι αισθήσεις.
Τα πάθη της ψυχής. Έξι είναι τα πάθη της ψυχής, κατά τον Καρτέσιο (passions primitives)4 : ο θαυμασμός, η αγάπη, το μίσος, η επιθυμία, η χαρά και η λύπη. Η διαταραχή του πνεύματος προκαλεί το θαυμασμό και την επιθυμία, από την επιθυμία γεννιέται η αγάπη και το μίσος. Όταν οι ορμές αυτές ικανοποιούνται, η ψυχή δοκιμάζει χαρά, στην αντίθετη περίπτωση, θλίψη. Μεγαλύτερη σημασία στο απλό αυτό διάγραμμα του Καρτεσίου έχει η έννοια του πάθους.
Τα πάθη αποτελούν για τη ζωή της ψυχής μας μια βαθιά διαταραχή και ανωμαλία. Θολώνουν το πνεύμα και δεν αφήνουν το νου να υψωθεί έως τη σαφήνεια και την ξαστεριά του στοχασμού, που είναι προϋπόθεση και όρος της πνευματικής τελειότητας. Στον αγώνα αυτό μόνον ο Λόγος είναι ικανός να μας βοηθήσει, όταν εφαρμόσουμε τη λογική σκέψη και την αυτογνωσία, την καθαρή συνείδηση του πνευματικού μας είναι.
Πώς γεννιέται το πάθος, αυτή η διαταραχή της ψυχής ως πνευματικής ουσίας; Πρέπει εκ των προτέρων να αποκλειστούν, ως αιτία γένεσης του πάθους, δύο απόψεις: αφενός του πνεύματος, του οποίου γνώρισμα είναι η νόηση, και αφετέρου μια κάποια επενέργεια του Θεού πάνω στον ψυχοπνευματικό άνθρωπο, διότι ο Θεός, ως τελειότατο πανάγαθο Ον, δεν μπορεί να παρασύρει το δημιούργημά του στην ατέλεια και την αμαρτία.
Αποκλείοντας αυτούς τους δύο πνευματικούς παράγοντες ως αιτία γένεσης του πάθους, υποθέτει κανείς, αναγκαστικά, ότι αιτία και πηγή του είναι το σώμα. Προκύπτει όμως η απορία: Μπορεί το σώμα, ως υλική ουσία, να επηρεάζει την ψυχή, που είναι καθαρά πνευματική;
Δεν υπάρχει καμιά συνάφεια μεταξύ σώματος και ψυχής, λέει ο Καρτέσιος. Συνεπώς, καμιά αλληλεπίδραση δεν είναι νοητή. Η ύπαρξη, όμως των παθών τον ανάγκασε να παραδεχτεί ότι το σώμα επηρεάζει την ψυχή και από τον επηρεασμό αυτό γεννιούνται τα πάθη. Ο Γάλλος φιλόσοφος θέλησε να συμπληρώσει το κενό που δημιουργεί τελικά η επίδραση του σώματος στην ψυχή, κάτι που απορρίπτει στο φιλοσοφικό του σύστημα.
Κατέφυγε τελικά στο να υποθέσει ότι στο φυσιολογικό οργανισμό υπάρχει ένα όργανο, ένας αδένας, ο κωνοειδής (conarium), υπόφυση του εγκεφάλου, που είναι η έδρα της ψυχής μέσα στο σώμα. Η θέση αυτή αποτέλεσε το ασθενέστερο σημείο όλης της θεωρίας του Καρτεσίου. Δέχτηκε γιαυτό πολλές κριτικές, ακόμη και από θερμούς θαυμαστές και οπαδούς του, μεταξύ αυτών και του Ολλανδού φιλοσόφου ΣΠΙΝΟΖΑ, ο οποίος χαρακτηρίζει τη θεωρία αυτή του Καρτεσίου ως απόκρυφη.
Η σωκρατική ηθική είχε απλουστέψει το ζήτημα τούτο: τείνει κανείς προς το κακό από άγνοια του αγαθού. Ο συστηματικός διαφωτισμός είναι ικανός να τον οδηγήσει στο δρόμο της πραγματικής ηθικής ( σωκρατική λύση). Η καρτεσιανή άποψη: κάποιος θέλει και πράττει το κακό, γιατί βρίσκεται σε μια ανώμαλη ψυχική κατάσταση(πάθος) που θολώνει τη διάνοιά του και επομένως διαστρέφει τη βούλησή του.
Το πρόβλημα σχέσεων σώματος και ψυχής, όπως ακροθιγώς παρουσιάζεται εδώ, είναι ψυχολογικό, αλλά κυρίως και μεταφυσικό. Από τη λύση του προβλήματος αυτού συνδέεται όχι μόνο η αξία της, φυσιοψυχολογίας του Descartes, αλλά και το κύρος της καρτεσιανής μεταφυσικής που συνυφαίνεται με τον απόλυτο ορθολογισμό. Τη λύση του προβλήματος αυτού επιχείρησε να δώσει ο Σπινόζα με την πανθεϊστική του θεωρία. Του τελευταίου αυτού σημαντικού φιλοσόφου θα κάνω μνεία προσεχώς.
Συμπερασματικά, αυτό που συνοψίζει την καρτεσιανή φιλοσοφία είναι το: de omnibus dubitandum est5, δηλαδή για όλα υπάρχει αμφισβήτηση,(αμφιβολία, κρίση), θέση που αποτέλεσε το ξεκίνημα προς τις νέες αναζητήσεις του φιλοσοφικού στοχασμού του 18ου αιώνα και εφεξής, όπως εκφράστηκε από το γαλλικό και γερμανικό φιλοσοφικό στοχασμό (aufklärung).
Γιάννης Γουργιώτης
